Təxminən 50 il öncə İsrailin baş naziri Menaxem Begin İsrail üçün bir siyasət müəyyən etdi (“Begin Doctrine” – Başla Doktrinası), İsrail onu məhv etməyə çalışan heç bir dövlətə nüvə silahı əldə etməyə imknan verməyəcək. İsrail bu il iyunun 13-ündə bu vədinə sadiq qaldığını göstərdi. Təxminən iki həftə ərzində İsrail “Yüksələn Aslan” əməliyyatı adlandırdığı kampaniyada İranın nüvə obyektlərinə hücum etdi və ölkə daxilində onlarla obyektə ciddi ziyan vurdu. İsrail əvvəllər də – 1981-ci ildə İraqda və 2007-ci ildə Suriyada – nüvə reaktorlarını bombalamışdı, lakin İranın proqramı İraq və Suriyanınkından daha mürəkkəbdir. İran nüvə obyektləri ölkənin müxtəlif yerlərinə səpələnmiş, möhkəmləndirilmiş, texnoloji cəhətdən inkişaf etmişdir. Bu obyektlər raket arsenalları və proksi qüvvələr də daxil olmaqla müxtəlif üsullarla müdafiə olunur. Ona görə də İsrailin hərbi əməliyyatının uğurunu kiçik görmək olmaz.
Özünün nüvə proqramına baxmayaraq, İran öz rəqibindən bir addım geridə idi. Ötən il ərzində Qəzzada Həmas, Lübnanda Hizbullah və Suriyada Bəşər Əsəd rejimi də daxil olmaqla, onun bir çox etibarlı tərəfdaşları məhv edilmiş və ya tamamilə məğlub edilmişdi. İsrail ilə münaqişə zamanı isə İranın hava müdafiə sistemlərinin yetərsiz olduğu üzə çıxdı. Elə buna görə də İsrail Amerika ilə birlikdə qabaqcıl, çoxşaxəli şəkildə qorunan nüvə proqramına qarşı hücum həyata keçirə bildi. Bu əməliyyatların baş tutması ilə Amerika İsrailə ilk dəfə olaraq “Begin Doctrine” siyasətini işə salmağa kömək etdi.
Daha önəmlisi odur ki, bu, Yaxın Şərqdə diplomatiya üçün zəmin yaratdı. Hazırda Tehranın əsrlər boyu olduğundan daha zəif haldadır. İsrail və Vaşinqtonun indi İslam Respublikası ilə sərfəli nüvə sazişi əldə etmək şansı var – bu, onun nüvə proqramına həmişəlik son qoymağın ən yaxşı yoludur – bununla da Yaxın Şərqi yenidən formalaşdıracaq siyasi nizamlama əldə etmək mümkün ola bilər.
ZAMAN DARALIRDI
İsrailin İranın nüvə obyektlərinə hücum qərarı iki amildən irəli gəlir. Birincisi, sadəcə olaraq, İranın artan təhlükəsi idi. İsrail hərbi kəşfiyyat analitiklərinin fikrincə, İran nüvə silahına doğru irəliləyirdi və bir neçə il ərzində ballistik raket arsenalını 3000-dən 8000-ə qədər əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyi planlaşdırırdı. İran artıq İsraili məhv etmək məqsədini konkret planlara və fəaliyyətə çevirmişdi. 2023-cü il oktyabrın 7-də İsrailə qarşı hücumları həyata keçirən HƏMAS-ı İran maliyyələşdirirdi. İran həmçinin 2024-cü ilin aprel və oktyabr aylarında İsrailə yüzlərlə pilotsuz təyyarə və raket atmışdı. Bununla da onilliklər boyu davam edən proksi müharibədən sonra iki ölkə birbaşa və açıq qarşıdurmaya getmişdi.
İkinci amil İranın müvəqqəti zəifliyi idi. İsrail aylarla davam edən hava hücumları və quru kampaniyası vasitəsilə İranın ən mühüm müttəfiqi olan Hizbullahı ciddi şəkildə zəiflətmişdi. İranın başqa bir sadiq dostu olan Əsəd rejimi süqut etmişdi. Və İranın hava hücumundan müdafiə sistemlərinin 2024-cü ildə İsrailin hücumları zamanı həssas olduğu sübuta yetirilmişdi. Ən əsası isə İsrail öz hücumlarını Amerika prezidenti Donald Trampın İrana danışıqlar üçün verdiyi 60 günlük möhlətin sonuna təyin etdi.
Nəticə etibarı ilə, iyunun əvvəli İsrail üçün əvvəllər həyata keçirdiyi gizli fəaliyyətdən və tək səfərlik zərbələrdən kənara çıxmaq üçün mükəmməl vaxt idi. “Yüksələn Aslan” əməliyyatının əsas məqsədləri İranın nüvə və raket proqramlarına ciddi və uzunmüddətli zərər vurmaq, daha yaxşı nüvə razılaşması üçün şərait yaratmaq və İranın regional proksi şəbəkəsini daha da zəiflətmək olub. İsrail həmçinin ümid edirdi ki, bu hücum İran rejiminin sabitliyini pozacaq, potensial olaraq onun süqutunu asanlaşdıracaq və Vaşinqtonu hərəkətə keçməyə inandıracaq, bu da Amerikanın İranın nüvə silahına yiyənləməsinin qarşısını almaq məqsədini nümayiş etdirəcək, ancaq bunlar elan olunmuş əsas məqsədlər deyildi.
İSRAİL İRANIN HAVA HÜCUMUNDAN MÜDAFİƏ SİSTEMLƏRİNİN TƏXMİNƏN 80 FAİZİNİ MƏHV EDİB
Əsas məqsədlərinə çatmaq üçün İsrail əməliyyatlarına İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (İİKK-SEPAH) rəhbəri Hüseyn Salami də daxil olmaqla, təxminən 20 yüksək rütbəli hərbi komandirin ölümü ilə nəticələnən dəqiq zərbələr ilə başladı, İranın raket strategiyasının memarı Əmir Əli Hacızadə; və silahlı qüvvələrin baş qərargah rəisi Məhəmməd Baqiri və ondan artıq böyük nüvə alimi. İsrail daha sonra 1200-dən çox döyüş uçuşu həyata keçirərək, İranın 130 hava hücumundan müdafiə batareyasının təxminən 80 faizini məhv etdi və Tehran üzərində hava üstünlüyünə nail oldu ki, bu da hava müharibəsi tarixindəki ən qeyri-adi nailiyyətlərdən biridir.
İsrail həmçinin Natanz, Fordo, İsfahan və Arak da daxil olmaqla İranın əsas nüvə obyektlərinə ciddi ziyan vurdu; Tehranın geniş nüvə və raket sənayesi sahələri; ölkənin hərbi infrastrukturu, məsələn, SEPAH-ın və onun Qüds Qüvvələri korpusunun qərargahları. Ümumilikdə, İsrail İrana 4000-dən çox dəqiq idarə olunan sursat ataraq, İsrail bazalarından 2250 km uzaqda yerləşən hədəflərə zərbələr endirib.
İsrail həmçinin İranın təxminən 2500 ballistik raketindən 1000-ə yaxınını və İranın 450 buraxılış qurğusundan 200-dən çoxunu məhv edib. Nəticə etibarı ilə, İranın İsrailə qarşı atdığı raketlərin sayı müharibənin gedişində kəskin şəkildə azaldı, əgər İran münaqişənin əvvəlində gündə təxminən 100 raket atırdısa, savaşında sonlarında bu rəqəm orta hesabla cəmi 12 raketə düşmüşdü. Savaşın gedişi ərzində İsrail yüksək sürətli, ağır döyüş başlıqlarına qarşı uğurlu performans göstərərək, çoxqatlı raketdən müdafiə sistemi, o cümlədən “Arrow, David’s” “Sling” və “Iron Dome” sistemləri ilə açıq müdafiə üstünlüyü nümayiş etdirdi. Amerika ordusunun, o cümlədən “Aegis” və “Terminal Yüksək Hündürlüklü Ərazi Müdafiə sistemi”nin köməyi ilə İsrail öz ərazisinə yönəlmiş 600-ə yaxın İran raketinin 86 faizini və 1000 pilotsuz uçuş aparatının 99,5 faizini uğurla zərərsizləşdirdi. Bundan başqa, effektiv erkən xəbərdarlıq sistemləri İsrail vətəndaşlarına təhlükəsiz yerlərə sığınmağa imkan verdi.
İranın 40-dan artıq döyüş başlığı isə İsrail ərzisinə, əsasən Ber Şeba, Tel-Əviv kimi böyük şəhərlərə düşə bildi. Bu zərbələr 29 nəfərin ölümünə, 3000-dən çox yaralanmasına və 15.000-dən çox israillinin evsiz qalmasına səbəb oldu. Bu itkilər, nə qədər ağır olsa da, İsrail ordusunun proqnozlaşdırdığından xeyli az olmuşdu. Üstəlik, İsrail İrana İranın İsrailə etdiyindən təxminən 100 dəfə çox raket və bomba zərbəsi endirə bilmişdi.
İŞİN “MUSTAFA”SI NƏ OLDU?
İsrailin İranın nüvə layihəsinə qarşı əməliyyatının uğurunu dəyərləndirmək elmdənsə daha çox incəsənət hesab edilə bilər. Bu dəyərləndirmə kəşfiyyat mənbələrinin məlumatlarına əsaslanır – peyk görüntüləri, müxtəlif radar məlumatları, kəşfiyyat, kiber müşahidə, insan aktivləri və ərazi müşahidələri. Yaxşı dəyərləndirmə ayrı-ayrı obyektlərə dəymiş zərərdən kənara çıxmalı və mürəkkəb, çoxsahəli və çoxfazalı nüvə layihəsinə dəymiş ziyan araşdırmalıdır.
İndiyə qədər analitiklər təsirləri dəyərləndirməkdə ikiyə bölünür. Amerika və İsrailin İrana zərbələri bitdikdən dərhal sonra nəticə ilə bağlı mübahisələr başladı. Tramp İranın nüvə obyektlərinin, xüsusən də Amerika qüvvələrinin vurduğu obyektlərin “tamamilə məhv edildiyini” bəyan etdi. Bunun əksinə olaraq, Amerikanın Müdafiə Kəşfiyyatı İdarəsinin sızdırılmış ilkin qiymətləndirməsi, hücumun İranın nüvə proqramını cəmi bir neçə ay geri saldığını irəli sürdü. Tramp administrasiyası bu iddiaları siyasi motivli hesab edərək rədd etdi və Amerikanın yüksək səviyyəli kəşfiyyat rəsmiləri proqramın “ciddi” zərər gördüyünü bildirdilər. Nəticə etibarı ilə, araşdırmaçıların cavab verməli olduğu əsas sual İranın nələri itirdiyi deyil, əsas sual İranın əlində nələrin qaldığıdır, İran indi hansı addımları atacağıdır və nüvə böhranının qarşısının alınması üçün hansı yolların qalmasıdır, bu yol istər diplomatiya, istər məcburetmə, istərsə də savaş olsun.
İran rejimi öz növbəsində geniş seçim spektrinə malikdir. Bir tərəfdən danışıqlara qayıda bilər. Digər tərəfdən, o, nüvə bombası üçün irəli atıla bilər. Bundan başqa İran bu yollardan hər ikisi birdən də seçə bilər. Məsələn, Tehran açıq şəkildə nəticəsiz danışıqlar apararkən nüvə materialları və nüvə komponentlərini gizlətməyə cəhd edə bilər. İran İsrail və Amerikada hakimiyyət dəyişikliyinə ümid edərək bu cür müzakirələri uzatmağa cəhd edə bilər, eyni zamanda o, öz proqramını mülki kimi göstərib sakitcə inkişaf etdiər bilər. İran artıq Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) ilə əməkdaşlığı dayandırıb, BAEA-nI zərbədə şərik olmaqda ittiham edib. O, hətta Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən tamamilə çıxa bilər ki, bu da eskalasiyanın açıq əlaməti olacaq.
Lakin yaxın perspektivdə Tehran məhdud resurslarını necə bölüşdürəcəyini seçməli olacaq. Nüvə proqramının, raket qüvvələrinin, hava hücumundan müdafiə sistemlərinin, infrastrukturun və regional proksi qüvvələrinın yenidən qurulması məhdud maliyyə ilə çox çətin olacaq. İran çox güman ki, raket və hava hücumundan müdafiə imkanlarını yenidən qurmağa, İsrail kəşfiyyatına qarşı çatışmazlıqları azaltmağa və ona qarşı aparılan qabaqcıl müharibəyə uyğunlaşmağa üstünlük verəcək. İran, həmçinin, yenidən hücuma məruz qalacağı təqdirdə, yaxşı qisas ala bilmək üçün daha təsirli variantlar da hazırlaya bilər.
İran nüvə proqramına, xüsusən də sentrifuqalarına və zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarına dəyən zərəri qiymətləndirməli, gələcəkdə istifadə üçün əlində qalan aktivlərini gizlətmək, yoxsa nüvə silahı yaratmağa cəhd etmək arasında seçim etməlidir.
DAHA YAXŞI RAZILAŞMA… ?
İrana qarşı zərbələr nə qədər uğurlu olsa da, diplomatiya İranın nüvə ambisiyalarına həmişəlik son qoymaq üçün üstünlük verilən üsul olaraq qalır. Əlavə hərbi əməliyyat isə özü ilə əlavə riskləri və xərcləri gətirir. Bunu Vaşinqton da bilir və Tehranla yenidən danışıqlar aparmağa çalışır. Onun məqsədi İranı öz torpağında uranın zənginləşdirilməsinə son qoymağa məcbur edən və yoxlanıla bilən, nəzarətli nüvə proqramına imkan verən razılaşma əldə etməkdir. Uğur əldə etmək üçün Amerika rəsmiləri danışıqlara son tarix müəyyən etməli və əgər nəticə əldə olunmazsa İranı yeni hərbi əməliyyatlarla təhdid etməlidirlər. Amerika və İsrail İranın qərarlarına təsir etmək, nüvə və ya hərbi eskalasiyanın qarşısını almaq və dayanıqlı razılaşma üçün danışıqları 2015-ci il Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planını imzalayan Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya ilə koordinasiya etməlidir.
Ancaq İsrail və Amerika İranın təkcə nüvə ambisiyalarının aqarşısını almaqla yetinməməlidir. İranın və proksilərinin indiki zəifliyi tamamilə yeni regional nizam yaratmaq üçün nadir fürsət yaradır. İsrailin İrana qarşı hərbi əməliyyatı Yaxın Şərqdə sülh və təhlükəsizliyə nail olmaq üçün yeni imkanlar doğurub. İsrail Qəzzada razılaşmaya nail olaraq bütün əsirlərini azad edə və öz qonşuları ilə sülhə nail ola bilər. Bütün bunlar İranın çoxsaylı təhdidlərini neytrallaşdıran davamlı təhlükəsizlik tədbirləri çərçivəsində həyata keçirilə bilər.
Belə bir böyük sövdələşmənin işləməsi üçün İran uranın zənginləşdirilməsindən və plutonium istehsalından həmişəlik imtina etməli və BAEA-nın yoxlamalarına icazə verməli olacaq. Tehran həmçinin, “Raket Texnologiyalarına Nəzarət Rejimi” razılaşmasına uyğun olaraq raket proqramını və qitələrarası ballistik raketlərin inkişafı üçün örtük (komuflaj) rolunu oynayan peyk buraxılış proqramını əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırmalıdır.
ADƏTƏN SAVAŞI UDUZAN TƏRƏF QAZANAN TƏRƏFDƏN DAHA ÇOX DƏRS ALIR
Amerika isə, bu arada, istənilən nüvə sazişinin və ya yeni regional arxitekturanın qurulmasına rəhbərlik etməlidir. İsrail Qəzzada müharibəni dayandırmalı, HƏMAS rəhbərliyini oradan çıxarmalı və ərazinin yenidən qurulmasına və tərksilahına başlamalıdır. Həmas bütün girovları bir mərhələdə azad etməli, silahlarından əl çəkməli və özünü texnokrat Fələstin administrasiyası ilə əvəz etməlidir.
Belə böyük bir sövdələşməyə İsrail ilə Suriya və Lübnan arasında təhlükəsizlik razılaşması da daxil edilə bilər. Belə bir olası razılaşmada Beyrut və Şam Hizbullah və digər İran proksilərini, Fələstin yaraqlı qruplarını və İŞİD kimi tanınan İslam Dövlətinin qolları da daxil olmaqla, öz ərazilərindəki silahlı dəstələri zərərsizləşdirməyi öz üzərlərinə götürməlidirlər. Bu razılaşmalar İsrailin Qolan təpələri üzərində suverenliyini və İsrailin inkişaf edən təhdidlərə qarşı fəaliyyət azadlığını qorumalıdır. Məqsəd bu cür atəşkəslərin tədricən atəşkəs sazişlərinə, qarşılıqlı “hücum etməmə müqaviləsi”nə və nəticədə tam sülh sazişlərinə çevrilməsidir.
İstənilən böyük sövdələşmə, Amerikanın başçılıq etdiyi həmfikir güclərin uyğunluğa nəzarət etdiyi çevik reaksiya verə bilən razılaşmalarla dəstəklənməlidir. Belə bir missiya onilliklər ərzində Misir-İsrail sülh müqaviləsinin həyata keçirilməsini uğurla dəstəkləyən Çoxmillətli Qüvvələr və Müşahidəçilər şurasından ilhamlana bilər. Alternativ olaraq, birbaşa ikitərəfli sülh razılaşmaları (İsrailin Ürdün ilə olduğu kimi) da effektiv ola bilər. Qeyd edilən bu iki model öz missiyasında ardıcıl olaraq uğursuzluğa düçar olmuş BMT-nin dəstəklədiyi çoxtərəfli sazişlərdən, məsələn, Lübnandakı BMT-nin Müvəqqəti Qüvvələri kimi razılaşmalardan daha yaxşıdır.
Lakin böyük sövdələşmə yalnız İsrail və Amerika öz strategiyalarını uyğunlaşdırdıqları halda işləyə bilər. Amerika İsrailə qarşı yaranan təhdidləri qarşılamalı və regionun təhlükəsizlik arxitekturasını gücləndirməyə icazə verməlidir. İsrail isə Amerikaya diqqətini və resurslarını Hind-Sakit Okean kimi daha yüksək önəmə sahib bölgələrə çəkməkdə kömək etməlidir.
UĞURLU DÜSTUR
Tehran və Vaşinqton razılaşmaya gələr, hətta bu razılaşma sadəcə nüvə məsələlərini əhatə etsə belə, hərbi kampaniya Trampın “güc vasitəsilə sülh” doktrinasının uğurlu nümunəsi olacaq. Ən azı iyundakı əməliyyatlar göstərdi ki, koordinasiyalı hərbi əməliyyat qısa müddətdə nüvə silahının yayılmasınının qarşısını bilər. Bu xüsusilə diqqətəlayiqdir, çünki Amerika əvvəllər Çin və Şimali Koreyanın nüvə silahı əldə etməsinin qarşısını almaq üçün hərbi müdaxilədən çəkinmişdi.
İllərdir ekspertlər xəbərdarlıq edirdilər ki, İranla hər hansı qarşıdurma regional müharibənin alovlanması, qlobal enerji bazarlarında sabitliyin pozulması və Amerika qüvvələrinin uzun sürən münaqişəyə cəlb olunması riski daşıyır. Ancaq bunların heç biri baş vermədi. Amerikanın dəstəyi ilə gücləndirilmiş dəqiq İsrail zərbələri doğru düstur kimi görünür. İrana hücum həm də Amerikanın bacarıqlı müttəfiqinin Vaşinqtonun dəstəyi ilə öz müdafiəsi üçün məsuliyyətin böyük hissəsini öz üzərinə götürə biləcəyinə dair yaxşı nümunə təşkil edir.
Amerika və İsrailin İrana qarşı əməliyyatlarının böyük dövlətlər arasındakı rəqabətə də təsirləri var. Sübuta yetdi ki, Amerika və İsrailin sistemləri İrandan daha üstündür, İranın hərbi texnologiyasının əksəriyyəti isə Rusiya tərəfindən hazırlanır. Vaşinqton münaqişənin uzanması riskinə girməkdən çəkinməsinə baxmayaraq, təsirli güc nümayiş etdirməkdə böyük çeviklik sərgilədi. Amerika müttəfiqinin yanında möhkəm dayandı və uğurlu, məqsədyönlü əməliyyata rəhbərlik etdi və bütün dünyaya mesaj göndərdi: Amerika-İsrail ittifaqı canlıdır və yaxşı nəticələr əldə etməyə qadirdir. Ən nəhayət, əməliyyatlar Çin və Rusiyanın Yaxın Şərqdə kiçik oyunçular olaraq qaldığını da vurğulamış oldu.
Çin, İran, Şimali Koreya və Rusiya, şübhəsiz ki, İsrail və Amerikanın kəşfiyyat məlumatlarını necə topladığını, İranın ballistik raket və dron imkanlarına qarşı necə mübarizə apardığını, hava hücumundan müdafiə sistemlərini necə sıxışdırdığını və İranın hərbi liderlərini və nüvə alimlərini necə hədəfə aldığını araşdıracaq. Buna görə də İsrail və Amerika əldə etdikləri nailiyyətlərlə kifayətlənməməlidir. Adətən, münaqişədə məğlub olan tərəf qalib gələn tərəfə nisbətən daha çox dərs alır. Lakin İsrail və Amerika da öz zərbələrindən dərs almalı və İranın gələcək qarşıdurmalara necə uyğunlaşacağını təxmin etməlidir. Bu, İran və İsrail arasında ilk birbaşa müharibə idi və çox güman ki, sonuncu deyil.
“Yüksələn Aslan” əməliyyatı İsrailin və onun müttəfiqinin fövqəladə hərbi imkanlarını nümayiş etdirərək real təhlükələri aradan qaldırdı. Bununla belə, əməliyyatların nəticəsi hələ qarşıda ola bilər. Bu Yaxın Şərqi yenidən formalaşdıra biləcək hərtərəfli siyasi nizamlanma üçün tarixi pəncərənin açılmasıdır. İndi güclü mövqedən danışıqlar aparan Amerikan və İsrail sabit regional nizam yaratmaq, İranın nüvə ambisiyalarına qapını bağlamaq və gələcək onilliklər üçün müttəfiqliklərini möhkəmləndirmək üçün fürsətdən istifadə etməlidirlər.
