توْکئنیسم سیاستی و حؤکومت کادروْلارینا اۆمود: اؤیردیلمیش چاره‌سیزلیک باغلامیندا ✍️یوروش مهرعلی بیلی

خولاصه‌: ایران پرئزیدئنت سئچکیلرینده تۆرک سویلو مسعۇد پزشکیانؽن غالیب گلمه‌سی ایله‌، ایران حؤکومتی گۆنئی
آذربایجان میللی حرکتینی توْکئنیسم (tokenism) واؤزونه قاتما (co-optation) سیاستلری واسیطه‌سیله اداره ائتمک ایسته‌دی. بۇ مقاله استعمارا قارشؽ نظریه‌لر(Fanon, Memmi) و اؤیردیلمیش عاجیزلیک نظریه‌سین قۇللاناراق (Martin Seligman) حاکیمییتین سیمبوْلیزم سیاستی‌نین نیسبی اۇغورونو و سببلرینی تحلیل ائتمکده و عینی زاماندا، تۆرک جمعیتینین بیر حیصّه‌سینین رئژیم داخیلینده‌کی کادروْلارا پوْتئنسیال بؤحران وضعیتینده نییه اۆمید بسله‌دییینی آچیقلاماقدادیر.

گیریش:
گۆنئی آذربایجان میللی حرکتی سوْن اوْن‌ایللیک‌لرده دیل، مدنیت، ایقتیصادیات و سیاستده‌کی آیرؽ-سئچکیلییه
قارشؽ، عۆمومیلیکده ایسه داخیلی استعمارا تپکی اوْلاراق فوْرمالاشمیشدیر. بۇ حرکت، داواملؽ باسقؽلارا باخمایاراق، ایراندا تۆرک جمعیتینین مۆختلیف طبقه‌لری آراسؽندا یایؽلمیش و ایران جمعیتینده اساس کیملیک-سیاسی چاتلاقلاردان بیرینی فعاللاشدؽرمیشدیر. هابئله
سوْن ایللرده آرتان اعتیراض و اینقیلابی آتموْسفئر نتیجه‌سینده بۇ حرکتین مرکزدن قاچؽش
و سیاسی ماهیتی، حؤکومت اۆچون تهلۆکه کیمی دَیرلندیریلمه‌یه باشلانمؽش‌دیر. بۇ سببدن،
باسقؽ استراتژی‌سی ایله یاناشؽ، حرکتی یؤنلتمک‌ده گۆندمده اوْلموشدور. ۱۴۰۳ (۲۰۲۵) ایل پرئزیدئنت سئچکیلرینده‌، مسعۇد پزشکیانؽن قازانماسی، حؤکومتله آذربایجان میللی حرکاتؽ‌ آراسؽندا مۆناسیبتلرین دؤنوش نؤقطه‌سی اوْلموشدور. بو یازی،  بئله بیر سۇالین جاوابؽنی آختارؽر: ایران ایسلام جمهوریتی گۆنئی آذربایجان میللی حرکتینی سیمبوْلیک و پسیخوْلوژی واسیطه‌لرله نئجه اداره ائتمه‌یه چالؽشیر؟ بۇ سیاست، هانسؽ سببلره گؤره، نه‌قدر اۇغورلو اوْلموشدور؟ نییه آذربایجان تۆرکلرینن بیر بؤلومو، حاکیمییت کادروْلارینا اۆمود بسله‌ییرلر؟

۱. نظری چرچیوه‌:
۱.۱ سؤمورگه‌چیلیکدن (استعماردان) خیلاص و سؤمورگلشمیش شۆعور آنلایؽشی، سؤمورگه‌دن قۇرتولوش نظریه‌لری (فرانتز فانوْن و آلبئرت مئممی):

جزاییرلی پسیخیاتر و دۆشونور فرانتز فانوْن، مشهۇر اثری “The Wretched of the Earth” (یئر اۆزونون لعنتلنمیشلری) کیتابؽندا یازؽر کی، سؤمورگه‌یه معرۇض قالان اینسان، یالنؽز بدنی ایله دئییل، هم‌ده ذهنی و ویجدانؽ ایله سؤمورگه‌چینین حاکیمییتی آلتؽنا دۆشور. بئله بیر اینسان کروْنیکی اؤزونو اینکار وضعیتینه دۆشور؛ اؤز کۆلتورونو (مدنیتینی) آشاغؽلاییر، سؤمورگه‌چینین دیلینی ایسه ایره‌لی‌له‌میش و اۆستون حئساب ائدیر.

تۇنیس منشألی فرانسا یازؽچیسی، فیلوْسوف و توْپلوم بیلیجیسی آلبئرت مئممی ایسه «Portrait of the colonized» (سؤمورگه‌لشمیشین پوْرترئتی) اثرینده قید ائدیر کی، سؤمورگه‌لشمیش اینسان یاشاماق اۆچون سؤمورگه‌چینین کیملییینی قبۇل ائدیر، چۆنکی یا اؤز کیملییین‌دن محرۇم ائدیلیب، یا دا اوْ کیملیک زوْرلا باسدؽریلیب.

بو نظریه‌لره گؤره، سؤمورگه‌چیلیک یالنؽز فیزیکی زوْراکیلیقلا دئییل، عینی زاماندا سؤمورگلشمیشین رۇحونا و کیملییینه نۆفوذ ائتمکله ایشلَییر. سؤمورگه‌چی ایله سؤمورگلشمیش آراسؽندا اوْلان مۆناسیبتده، کیملیگی تعیین ائدن طرف سؤمورگه‌چیدیر. دوْست و دۆشمنین کیم اوْلدوغونو، وطنین سرحدلرینی و دَیرلری مۆعیینلشدیرمک صلاحییتی سؤمورگه‌چییه عائیددیر. سؤمورگه‌چی اۆستوندور و سؤمورگلشمیشه عائید هر نه وارسا، اگر سؤمورگه‌چی طرفیندن اوْنایلانماییبسا، آشاغؽ و دَیرسیز سایؽلیر. یالنؽز سؤمورگه‌چی دئییل، اوْنون یئرلی تمثیلچیلری – گؤندریلمیش اداره‌چیلری‌ده سؤمورگلشمیشین شۆعوروندا یۆکسک قوْنومدا دایانؽرلار، عاغیللؽ و باشاریقلؽدیرلار. ائله بیل کی، اؤلکه‌نی اداره ائتمک صلاحییتی یالنؽز اوْنلارا عائیددیر.

۱.۲ بوْیون اَیمه پسیخوْلوگییاسی، اؤیردیلمیش آشاغؽلیق حیسی و چاره‌سیزلیک دۇیغوسو:

“اویردیلمیش آشاغؽلیق حیسی” سوْسیال پسیخوْلوگییا باخؽمیندان، ظۆلمه معرۇض قالان توْپلوملارین گۆجسوزلوک و دَیرسیزلیک حیسینی ایچسللشدیرمه‌سینه (اؤزونه هوْپدورماسینا) ایشاره ائدیر. بۇ نظریه‌، حاکیمییت آلتؽندا یاشایان اینسانلارلا باغلؽ پسیخوْلوژی آراشدؽرمالارا اساسلاناراق ایضاح ائدیر کی، داواملؽ باسقؽ نتیجه‌سینده فرد اؤز گۆجسوزلویونو و تأثیرسیزلی‌یینی قبۇل ائدیر، زامانلا حتی ظۆلم ائدنه وفادارلؽق گؤسترمه‌یه باشلایؽر. عکسینه، حاکیمییته عائید هر شئی دَیرلی و حؤرمته لاییق گؤرونور. کیم کی داها یۆکسک دؤلت وظیفه‌سینده چالؽشیر، اوْ بیر اوْ قدر لاییق، باشاریقلؽ و حؤرمتلی سایؽلیر.

پاولو فرئیرئ (Paulo Freire) اؤزونون (Pedagogy of the Oppressed) (ظۆلمه معرۇض قالانلارؽن تعلیمی) کیتابؽندا یازؽر کی، عمرۆ بوْیو باسقؽ آلتؽندا یاشامؽش بیر اینسان آزادلؽغین قاپؽسینا چاتاندا، یالنؽز قالخماغا جسارت ائتمه‌مکده قالمؽر، عکسینه چوْخ زامان آزادلؽقدان قوْرخور. بئله بیر اینسان آرتؽق ظۆلم ائدنه پسیخوْلوژی ائحتیاج حیس ائدیر.

ظۆلمه اۇغرایانلارین ظالیمه بۇ درجه‌ده باغلؽ اوْلماسی، اوْنلارین ظالؽم رئژیمینین چؤکوشوندن قوْرخماسینا سبب اوْلور. بۇ قوْرخو بیر طرفدن نامعلوم گله‌جکدن قوْرخودور، آما باشقا طرفدن، بۇ، ایستیبدادا آلؽشمیش ذهنییتین یانسؽماسیدیر – یعنی بئله بیر دۆشونجه فوْرمالاشیب: “اگر آغامؽز اوْلماسا، هر شئی داغؽلار. اؤلکه‌نی نئجه اداره ائده‌جَییک؟ آخؽ آغامؽز و اوْنون یئرلی تمثیلچیلری تجرۆبه‌لیدیر، باشاریقلؽدیر، توْپلوم طرفیندن قبۇل اوْلونوب. بیز ایسه تجرۆه‌سیزیک، حاضؽرلیقسیزیق، عاجیزیک و…»

۱.۳ اؤزونه قاتما سیاستی (co-optation)

اؤزونه قاتما سیاستی، سیاسی نظریه‌لرده، توْپلوم علملرینده و توْپلوم حرکاتلارؽ ایله باغلؽ آراشدؽرمالاردا اؤنملی بیر آنلایؽشدیر. بۇ تئرمین عادتا مرکزی حاکیمییتین، اعتیراض حرکاتلارؽنی، آزلؽقلاری و مۆخالیف گۆجلری یؤنلتمک اۆصوللاریندا ایستیفاده اوْلونور.
اؤزونه-قاتما آنلایؽشینین تعریفی:
اؤزونه-قاتما ، حاکیمییت سیستئمینین و یا گۆج سترۇکتورلارینین، پوْتئنسیال اوْلاراق اعتیراضچؽ و یا تنقیدچی اوْلان شخصلری و یا قروپلارؽ اؤز ایچینه جلب ائتمه‌سی پروْسه‌سیدیر. مقصد بۇ شخصلرین و یا قروپلارؽن گؤستردییی مۆقاویمتین قارشؽسینی آلماق، اوْنلاری تأثیرسیزلشدیرمک و تهلۆکه‌نی آزالتماقدؽر.

بو جلب ائتمه فردلره سیمبوْلیک و یا محدود وظیفه‌لر وئرمکله و یا حؤکومتین نظارتی آلتؽندا اوْلان ساختا خالق قۇروملاری یاراتماقلا حیاتا کئچیریله بیلر.

اؤزونه-قاتما سیاستی، مۆخالیفی ضعیفلتمک، حرکاتؽن ایچینده‌کی بیرلیگی پارچالاماق، مشروعییتینی ایتیرمیش سیستئمه ساختا “قاتؽلما” گؤرونتوسو ایله یئنیدن مشروعییت ساغلاماق (مثلاً، مۆخالیفلرین سئچکیلرده ایشتیراکؽ ایله‌) و”پلۆرالیزم” گؤرونتوسو یاراتماق کیمی مقصدلر داشؽییر.

اؤزونه قاتما (Co-optation) آنلایؽشیندان ایستیفاده ائتمیش چوْخ سایلؽ دۆشونورلر وار:

هئربئرت مارکۇزه (Herbert Marcuse)
مارکۇزه ایدعیا ائدیردی کی، مۆعاصیر کاپیتالیست توْپلوملار، اعتیراضؽن مۆختلیف فوْرمالارینی (مثلاً، اعتیراض مۇسیقیسی، اوتوروشموش کۆلتوره قارشؽ حرکاتلارؽ و س.) اؤز سیستئمینه جلب ائتمکله اوْنلاری تأثیرسیز حالا گتیریر. اوْنون فیکرینجه بۇ تیپ «توْلئرانس» اصلینده بیر اؤزونه-قاتما فوْرماسیدیر – یعنی اعتیراضلارؽ گؤرونوشده قبۇل ائتمکله‌، اوْنلارین تأثیرؽنی آرادان آپارؽر.

فیلیپ سئلزینک (Philip Selznick)
سیلیزر اؤزونون ” Leadership in Administration” (1957 ” (۱۹۵۷) کیتابؽندا یازؽر کی، تشکیلاتلار نظارتی الدن وئرمه‌مک و یا قانۇنی‌لیک قازانماق اۆچون، خاریجی قروپلارؽ سیستئمه داخیل ائدیر و بۇنونلا ضیدیتلری یۇمشالدیر.

مایکل پارنتی (Michael Parenti)
پارئنتی رادیکال سیاسی آنالیزلرینده دفعه‌لرله گؤستریر کی، حاکیم ائلیتلر اؤزونه-قاتما یوْلو ایله سوْلچو و عدالت‌پرور حرکاتلارؽ اوْرتامذهب و ضررسیز آخؽملارا چئویریرلر.

فرانتس فانون (Frantz Fanon)
فانون تئرمین اوْلاراق “اؤزونه-قاتما” سؤزونو ایشلتمه‌سه ده، ” زوْراکیلیق حاقؽندا” و “قارا دریلینین اؤزگه‌لشمه‌سی” کیمی اثرلرینده ایضاح ائدیر کی، سؤمورگه‌چیلر یئرلی ائلیتلری سیستئمه جلب ائده‌رک اوْنلاری اؤز حؤکمرانلیغینین آلتینه چئویریرلر — بۇ مدنی و سیاسی اؤزونه-قاتما نۆمونه‌سیدیر.

نوآم چامسکی (Noam Chomsky)
چامسکی خۆصوصیله (” Manufacturing Consent ” )(ائدوارد هئرمان ایله بیرلیکده‌) اثرینده، مئدیالارؽن و باشقا گۆج استرۇکتورلارینین مۆخالیف دۆشونجنی نئجه جلب ائدیب تأثیرسیزلشدیردی‌یینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدیر.

۱.۴ توْکئنیسم سیاستی (ائتکیسیز
سیمبوْلیسم)

توکئنیسم آنلایؽشی، مرکزی حاکیمییتین آزلؽقدا و یا قیراقدا قالان توْپلوملارا منسۇب فردلری گؤستریش اۆچون، سیمبوْلیک و محدود وظیفه‌لره یئرلشدیرمه‌سینه دئییلیر. بۇ پروْسه‌سده همین شخصلره گئرچک گۆج، استرۇکتور دَییشیکلیکلرینه تأثیر ایمکانؽ و یا سیاستلری دَییشدیرمک ایمکانؽ وئریلمز. بۇ شخصلر عادتا “چئشیدلیلی‌یین سیمبوْلو”، “دؤزوملولویون ثبوتو” و یا “آزلؽغین نۆماینده‌سی” کیمی تقدیم اوْلونور. آنجاق اصلینده‌، قراروئرمه پروْسه‌سلرینده هئچ بیر روْلا مالیک دئییللر.
مثلاً، بیر قادؽنین، یئرلی ایجماعدان بیر شخصین و یا ائتنیک آزلؽقدان بیر فردین نۆفوذسوز و فوْرمال بیر پوْستا تعیین ائدیلمه‌سی، توْکئنیسم سیاستینین تیپیک نۆمونه‌لریندندیر. بۇ سیاستدن مقصد مۆخالیف کیملیکده اوْلان کۆتله‌لری آلداتماق و یؤنلتمکدیر.

توکئنیسم آنلایؽشی اؤرللیکله آمئریکالؽ توْپلومشوناس (Rosabeth Moss Kanter) اؤز “Men Women of the Corporation (۱۹۷۷)” آدلی کیتابؽندا درینلیکله آراشدؽریلیب.
کانتئرـین توْکئنیسم نظریه‌سی تشکیلاتی آراشدؽرمالاردا و جینسییت برابرلیگی ساحه‌سینده ان اساس و تأثیرلی یاناشمالاردان بیری سایؽلیر. اوْنون بۇ مشهۇر کیتابؽندا «توْکئن» بئله تعریف اوْلونور:
» توْکئنلر – بیر آزلؽق قروپۇنا منسۇب اوْلدوقلارینا گؤره تشکیلاتدا و یا گۆج استرۇکتوروندا گؤرونوش نامینه مؤوجود اوْلان، آما گئرچک قراروئرمه ایمکانؽنا مالیک اوْلمایان فردلردیر. بۇ ایشتیراک داها چوْخ فوْرمالدیر، رئاللؽغا تأثیر ائدن و قودرته برابر چؽخیشی تامین ائتمیر.»
فرانتز فانوْن، پوْست-سومورگه دؤورو دۆشونورو و پسیخیاتر، (Black Skin, White Masks (1952) آدلی اثرینده، سؤمورگچیلرین آزلؽقلاردان نئجه سطحی و ساختا نۆماینده کیمی ایستیفاده ائتدیکلرینی تحلیل ائدیر. بۇ یاناشما، ایرقچی توْکئنیسم آنلایؽشی ایله اۆست-اوسته دۆشور.

بئلل هوْوکس (bell hooks) ، آمئریکالؽ فئمینیست، کۆلتور تنقیدچیسی و نظریه‌چی، اؤز اثرلرینده آغ فئمینیست حرکاتلار و آکادئمیک مۆحیطلرده‌کی توْکئنیسم سیاستلرینی سرت شکیلده تنقید ائدیر. اوْ، توْکئنیسم-ی سیمبوْلیک و استرۇکتوردان کنار اینتئقراسییا واسیطه‌سی کیمی تحلیل ائدیر.

پاتریشیا هیل کالینز ( Patricia Hill Collins) ، قارادریلی فئمینیست نظریه‌چی و توْپلومشوناس ، “Black Feminist Thought ” آدلی اثرینده، قارا قادؽنلارین گۆج استرۇکتورلاریندا یالنؽز سیمبوْلیک شکیلده ایستیفاده اوْلونماسینی قاباردؽر. اوْنون فیکرینجه‌، توْکئنیسم بیرلشیک (اینتئرسئکسیوْنال) باسقؽ سیاستلرینین بیر پارچاسؽدیر.

۱.۵ چؤرک قؽرینتیسی سیاستی (Bread Crumb Politics)
چؤرک قؽرینتیسی سیاستی، جیدّی و سیستئمی سارسؽدان طلبلری سۇسدورماق اۆچون آتؽلان کیچیک و سیمبوْلیک ایمتیازلارا اساسلانؽر. بۇ سیاست، مرکزی حاکیمییتین اعتیراض و طلب دالغالارؽنی ان آز خرجله و ریسکله اداره ائتمک اۆصوللاریندان بیریدیر.

بۇ آنلایؽش، حاکیمییتین آزلؽقلارا، باسقؽ‌یا معرۇض قالان توْپلوملارا و اجتماعی حرکاتلارا چوْخ محدود و سطحی امتیازلار وئرمه‌سی ایله باغلؽدیر. آنجاق حاکیمییت ائله ائدیلیر کی، مؤوجود آیرؽسئچکیلیک، عدالتسیز و برابرسیز استرۇکتور دَییشمه‌سین.

بۇ تیپ سیاستده، خالقؽن دردینی کؤکوندن حل ائتمک عوضینه، مینیمۇم واسیطه‌لرله – مثلاً: یارؽمچیق سوْسیال یاردؽم پاکئتلری، کۇپونلار، سیمبوْلیک مادی دسته‌ک، بیر-ایکی تمته‌راقلؽ بایرام تدبیری -کیمی بالاجا امتیازلارلا ائله ائدیر کی ،اینسانلار یالنؽز یاشاماغا داوام ائتسینلر، ناراضؽ‌لیقلاری گئنیش میقیاسدا آرتماسؽن و اینقیلابی آیاقلانمالار باش تۇتماسین.

چورک قؽرینتیسی سیاستی ساده‌جه اینسانلارؽ آیاقدا ساخلاماغا یؤنلیب، ریفاه و اینسان لَیاقتی هدف دئییل. بۇ سیاست اساساً ،اعتیراضلارؽ اداره ائتمک، خالقؽ پاسسیو ساخلاماق و اؤزللیکله ایقتصادی بؤحران و اداره‌چیلیک ایفلاسؽ شرایطینده ایستیفاده اوْلونور.

آنا دیلینده تحصیل قاداغان ائدیله‌رک، یالنؽز بیر یئرلی فئستیوالؽن کئچیریلمه‌سینه ایجازه وئریلمه، بیر ائتنیک آزلؽق نۆماینده‌سی فوْرمال بیر وظیفه‌یه تعیین اوْلوناراق آیرؽسئچکیلیک سیاستی اوْلدوغو کیمی قالماسؽ، بیر تۆرک ماهنؽسی دؤلت تئلئویزییاسؽندا سسلندیریله‌رک، ائتنیک آیرؽ-سئچکیلیکله باغلؽ خبرلر ساگنسۇر ائدیلمه‌سی، قؽرینتی چؤرک سیاستینین نۆمونه‌لریدیر.

گۆنئی آذربایجان میللی حرکاتؽنین پزشکیانؽن سئچیلمه‌سین‌دن سوْنرا ایران ایسلام جۇمهورییتی طرفیندن یؤنلتمه سیاستینین تحلیلی:

(سیمبوْلیزم، اؤزونه-قاتما و قؽرینتی چؤرک سیاستلری ،فانوْن و مئممی-نین اوْرتایا قوْیدوغو سؤمورگه‌دن خیلاص نظریه‌لری، سئلیگمانین ایره‌لی سۆردویو اؤیردیلمیش عاجیزلیک و آشاغؽلیق حیسی پسیخوْلوگییاسی باغلامیندا)
پزشکیانؽن غلبه‌سی و توْکئنیسم سیاستی چرچیوه‌سینده تطبیق ائدیلن سیمبوْلیزم سیاستی:
مسعۇد پزشکیان، هر نه قدر تۆرک منشألی اوْلوب، زامان-زامان آنا دیلی و کیملیگی ایله باغلؽ نیسبتا مۆثبت مؤقعلر ایفاده ائتسه ده، همیشه ایران ایسلام جۇمهورییتینین رسمی سیستئمینین ایچینده فعالیت گؤسترمیش بیر فیگۇر اوْلوب. اوْنون ایجراائدیجی گۆجون باشؽنا کئچمه‌سی، حاکیمییت باخؽمیندان گۆنئی آذربایجان توْپلومونا سیمبوْلیک بیر جاواب اوْلدو.(دیل، کۆلتور و عۆمومیلیکده سؤمورگه‌چی سیاستلرده هئچ بیر اساسلؽ دَییشیکلیک ائدیلمه‌دن). اگر مسئله‌نی یالنؽز گۆنئی آذربایجان میللی حرکاتؽ چرچیوه‌سینده دَیرلندیرسک، ۱۴۰۳ (۲۰۲۵) پرئزیدئنت سئچکیلرینده پزشکیانؽن آدایلیغی و غلبه‌سی ایله ایران رئژیمی، بۇ تۆرک اصیللی سیمبوْل واسیطه‌سیله آذربایجان تۆرکلرینین میللی طلبلرینی سیمبوْلیک و پسیخوْلوژی یوْللا اداره ائتمه‌یه چالؽشدی.

بۇ سیاستی اۇیقولاماقدا، «تۆرک توْپلومونون کوْللئکتیو شۆعورونا خیطاب ائتمک، کیملیک آلتی ایله «اؤزوموزدن بیری حاکیمییتده‌دیر دۇیغوسو یاراتماق، سیاسی ایشتیراک حیسینی آرتؽرماق، حاقسؽزلیق و آیرؽ-سئچکیلیکدن دوْغان مغلۇبیت دویغوسون آز دا اوْلسا یۇمشالتماق، و نهایت، ایران میللی بیرلیک دیسکۇرسونو گۆجلندیرمک، کیملیک چاتلاقلارؽنی اوْنارماق و جوْغرافی ایران آنلایؽشینا باغلؽلیق حیسینی دیرچلتمک» کیمی هدفلر گؤز اؤنونده ایدی . بئله‌لیکله ده، ایکینجیل وطنداش اوْلما دۇیغوسو، اؤزونو یاد حیس ائتمه، و مرکزدن اۇزاق دۆشمه حیسلری آرادان قالدؽریلماغا چالؽشیلدی. توْکئنیسم سیاستینین هدف آۇدیتوریاسی، بۇردا آذربایجان تۆرکلری و عۆمومیلیکده تۆرک توْپلومودور. داها قؽسسا دئسک، بۇ سیاستدن مقصد، الده رئال حۆقوقی قازانج و یا استرۇکتور دَییشیکلیگی اوْلمادان، اوْنلارین اؤزلرینی سیستئمه “عائید حیس ائتمه‌لرینی” تامین ائتمکدیر. اؤزتجه دئسک، هدف بئله ایدی کی، آذربایجان تۆرکلری پزشکیانؽ “اؤز نامیزدلری” کیمی قبۇل ائتسینلر، اوْنون حاکیمییتده اوْلماسینی غۆرور حیسی ایله مۆدافیعه ائتسینلر،لاکین هئچ بیر اساسلؽ حۆقوقی و استرۇکتور دَییشیکلیگی باش وئرمه‌سین. بۇنون نتیجه‌سینده، گۆنئی آذربایجانؽن رادیکال میللی حرکاتؽ، تدریجا پزشکیان و اطرافؽندا فوْرمالاشان رئفوْرمیست، سئچکی یؤنوملو تۆرک حرکاتؽنا چئوریله بیلردی . بئله‌لیکله‌ده میللی حرکت، حاکیمییتین اداره ائده بیلجه‌یی بیر آخؽما چئوریلمیش اوْلاردی.
۲. مسعۇد پزشکیان حؤکومتین (co-optation) اؤزونه-قاتما سیاستی باخؽمیندان
پزشکیانؽن ایران پرئزیدئنتلی‌یینه سئچیلمه‌سی، ظاهیرده خالق ایراده‌سی ایله باش وئرمیش بیر حادیثه کیمی تقدیم اوْلونسا دا، ایسلام جۇمهورییتی کوْنتئکستینده بۇ، گئرچک دَییشیکلیکدن چوْخ، بیر سؽرا میللی فعاللارؽ حاکیمییته قاتما استراتئگیاسؽنین بیر حیصّه‌سی ایدی.
ایران رئژیمی پزشکیانؽ سئچمکله‌، یالنؽز تۆرکلره قارشؽ داها مۆلاییم و ائمپاتیک بیر گؤرونتو یاراتماغا چالؽشمادی، هم‌ده گۆنئی آذربایجان میللی حرکاتؽندا یئر آلان مۆحافیظه‌کار و ایصلاحاتچؽ قانادلارا میدان وئره‌رک، بۇ حرکاتؽن بۆتوولویونو ضعیفلتمَیه چالؽشدی.
اصلینده‌، بۇ اؤزونه-قاتما سیاستینین اساس هدفی آذربایجان میللی فعاللارؽدیر. حاکیمییت میللی حرکات داخیلینده بیر قۆطبلشمه یاراتماق ایستَییر. بئله کی، بیر طرف حاکیمییته اینتئقراسییا اوْلموش، اوْنون دیلی ایله دانؽشان و اؤزونو عاغیللؽ، سیاسی دۆشونجه‌لی کیمی تقدیم ائدنلر، باشقا طرف ایسه ائموْسیونال، ایده‌آلیست، ایران اوْپوزیسیونونون تأثیرینه معرۇض قالمؽش و بعضا حتی خَیانتکار کیمی دامغالانان کسیم اوْلسون. بۇ ایکیلیکله‌، حرکاتچؽلار ایچینده پارچالانما یارادؽلیر و نتیجه‌ده حرکاتؽن گۆجو ضعیفلدیلیر.

۳. پزشکیانؽن فعالیتی چؤرک قؽرینتیسی سیاستی باخؽمیندان:
چؤرک قؽرینتیسی سیاستی (Bread Crumb Politics)، حاکیمییتین اجتماعی ناراضؽلیغی اۇجوز، سیمبوْلیک، آما تأثیرسیز امتیازلارلا اداره ائتمه تاکتیکاسؽدیر. بۇ سیاستده، اساس و استرۇکتور دَییشیکلیکلردن یایؽنماق، اوْنون یئرینه خؽردا امتیازلارلا، راضؽلیق الده ائتمک مقصدی گۆدولور. ایراندا و گۆنئی آذربایجاندا ایصلاحاتلارؽن نتیجه‌سیز قالماسؽنین ان مۆهوم سببلرین‌دن بیری، سوْن اوْتوز ایلده‌، حاکیمییت طرفیندن خالقؽن اعتیراض ائنئرژیسینی بوْشالتماق اۆچون وئریلن اهمییتسیز، آما سیمبوْلیک امتیازلار و بۇ امتیازلارؽن ایصلاحاتچؽلار طرفیندن شیشیردیله‌رک “اۇغور” کیمی تقدیم اوْلونماسی اوْلوب. البته‌، آشؽری مۇحافیظه‌کارلا،ر هابئله ایرانچؽلیق ایدئوْلوگییاسینی داشؽیان آشؽری قروپلارؽن بئله امتیازلارا قارشؽ چؽخماسی، بۇ بوْش و گؤرونتو خاراکتئرلی آددؽملارین جاذیبه‌سینی آرتؽریر. شهریارؽن حئیدربابایا سلام شعریندن بیر نئچه بندین اوْخونماسی، آذربایجان و تۆرکیه‌دن گلن دیپلوْماتیک هیئتله تۆرکجه سلاملاشما، باکؽ‌نین فخری خیابانؽندا پیشه‌ورینین آدؽنین چکیلمه‌سی، تراکتوْر فۇتبول کوْمانداسینین چئمپیوْن اوْلماسی، تبریزده شاخسئی مراسیمینده سینه وۇرماق بئله‌، بۇ چؤرک قؽرینتیسی سیاستینین نۆمونه لری‌دیر. بۇ و بۇنا بنزر بۆتون داورانؽشلار، راضؽلیق ایمضاسؽ آلماق اۆچون وئریلمیش چؤرک قؽرینتیلاریدیر.

۵- پزشکیانؽن سئچیلمه‌سی – سؤمورگسیزلشدیرمه نظریه‌سی و بوْیون اَیمه پسیخوْلوگییاسی باخؽمیندان:

فرانتز فانوْنون سؤمورگسیزلشدیرمه نظریه‌سینه اساساً، سؤمورگه‌چی رئژیملر چوْخ واخت یئرلی ائلیتانؽ حاکیمییت استرۇکتورونا داخیل ائده‌رک اساسلؽ اعتیراضلارؽ نئیتراللاشدؽرماغا چالؽشیرلار. بۇ باغلامدا پزشکیان «یئرلی امکداش» روْلونو اوْیناییر . اوْنون وظیفه‌سی ظۆلم سیستئمینه داها اینسانی و ایصلاح ائدیله بیلن بیر سیما قازاندؽرماقدیر.

بئله دۆشونولوردو کی، پرئزیدئنتلییه تۆرک منشألی بیر شخصین گلمه‌سی، تۆرکلرین حاکیمییت سیستئمی ایله داها چوْخ یاخؽنلیق حیس ائتمه‌سینه‌، نتیجه‌ده بۇ سیستئمی “اؤز سیستئمی” کیمی قبۇل ائتمه‌سینه و مۆقاویمتین ضعیفلمسینه، حتی اوْنون مۆدافیعه‌سینه جهد گؤسترمه‌سینه یوْل آچاجاق.

یئنی سؤمورگه سیاستینین ان گۆجلو تاکتیکاسؽ، محض یئرلی قۆوه‌لردن ایستیفاده ائده‌رک، آزادلؽق ایستَین قۆوه‌لرین قارشؽسینی آلماقدؽر. نه قدر چوْخ یئرلی اینسان حاکیمییت استرۇکتورلاریندا یئر آلارسا، سؤمورگه آلتؽندا اوْلان خالقؽن آزادلؽق حرکاتلارؽ دا بیر اوْ قدر جاذیبه‌سینی ایتیریر و سیلاحسؽزلاندیریلیر.

سومورگه‌ده یاشایان اینسانلار اؤزلرین‌دن اوْلان بیر شخصین سئچکی یوْلو ایله غالیب گلمه‌سی ایله‌، اؤزلرینی غالیب حیس ائدیر، هَیجانلانیر، ایللرله چکیلن میللی آلچالدؽلمانین قیصاسؽنی آلدؽغینی دۆشونور.

طبیعی اوْلاراق، ”ایرانشهری» دۆشونجه‌سینه صاحیب بؤیوک بیر قروپۇن بۇ دۇروما دؤزومسوز یاناشماسؽ و رئاکسییاسؽ، بۇ سیمبوْلیک غلبه‌نین دادؽنی داها دا آرتؽریر.

فانونون نظریه‌سینه گؤره، بۇ حال «سؤمورگه آلتؽنداکی اینسانؽن کوْلونیزاتورلا پسیخوْلوژی عینیلشمه‌سی» حالؽنا بنزَییر (باخ: Fanon, Black Skin, White Masks, 1952) . اۆمید وار ایدی کی، بعضی میللی فعاللار پزشکیانؽن پرئزیدئنتلی‌یینی بیر نوْوع غلبه کیمی قبۇل ائدیب، حرکاتین اساس مقصدلرینی، اوْنا دوْلایی یوْللا حواله ائده‌جکلر.

۵- اؤیرنیلمیش چاره‌سیزلیک و عاجیزلیک پسیخوْلوگییاسی باخؽمیندان:

ایرانین ایندیکی دۇروموندا ایللرله داوام ائدن باسقؽ و رئپرئسییا، اینسانلاردا گئرچک دَییشیکلیک ائحتیمالؽنا قارشؽ گۆجلو بیر اینامسؽزلیق یارادؽب. اینسانلار آرتؽق حاکیمییت خاریجینده فوْرمالاشان هئچ بیر حرکاتؽن ائتکیلی اوْلاجاغینا اینانمؽرلار. اوْنلار اؤیردیلیب کی، هئچ بیر ایشه اؤزلری قرار وئره بیلمه‌زلر، هر هانسؽ دَییشیکلیک یالنؽز حاکیم طبقه‌نین ایراده‌سی ایله مۆمکوندور.

حتی بعضیلری سئچکیلرده ایشتیراکؽن رئژیمه لئگیتیملیک قازاندؽردیغینی بئله گؤرمزلیکدن گلیر.

بۇ منظره‌ده‌، اؤیرنیلمیش عاجیزلیک پسیخوْلوگییاسینا اۇیغون اوْلاراق، آذربایجانلؽ بعضی مدنی فعاللار، بیر تۆرکون حاکیمییت باشؽندا اوْلماسی ایله‌، بیر تۆرلو سانرؽیا بنزر ایییمسرلییه و یالانچؽ دینجلییه دۆشورلر. اوْنلار دۆشونورلر کی، حاکیمییتین بعضی حیصّه‌لری تۆرک خالقؽ اۆچون نسه ائتمه‌یه قرار وئریب.

بۇ ایچریدن گلن دَییشیکلیک اۆمیدلری، نتیجه‌ده اینسانلارؽ گؤزلمه موْدونا کئچیریر، فعاللؽغین یئرینی پاسسیولیک آلؽر و بۇ دا جیدّی اعتیراضلارؽن سؤنمه‌سینه سبب اوْلور.

سیمبوْلیزم، اؤزونه-قاتما و قؽرینتی چؤرک سیاستلرینین نیسبی اۇغورو و یا ایفلاسؽ

بو سیاستلرین اۇغور درجه‌سینی قیمتلندیرمک اۆچون هم خالقؽن سئچکیلره مۆناسیبتینه، هم‌ده آذربایجان حرکاتؽنین فعال و آیدؽن فیکیرلی اینسانلارؽنین رئاکسییاسؽنا دقت یئتیرمک لازؽمدیر.

تورکلرین سئچکیلرده داها یۆکسک ایشتیراک گؤسترمه‌سی و تۆرک بؤلگه‌لرینده ایشتیراک ائدنلرین بؤیوک اکثریتینین پزشکیانا سس وئرمه‌سی، بیر طرفدن میللی مسئله و ائتنیک کیملیک پروْبلئمینین اؤلکه‌نین اساس مؤوضوعلاریندان بیری اوْلدوغونو، باشقا طرفدن ایسه اؤیرنیلمیش عاجیزلیک و سؤمورگه دۆشونجه‌سینین، ان آزؽندان قؽسا مۆدتلی اوْلاراق خالقؽن رئژیمه قایتارؽلماسینا و پروْبلئملرین سیستئم داخیلینده حل اوْلوناجاغینا گؤره اۆمید یاراتدؽغینی گؤستردی.

آما تۆرک ضیالؽلاری و فعاللارؽنین رئاکسییالارؽ گؤستردی کی، بیر طرفدن بعضی اجتماعی و مدنی فعاللار بۇ پروْسه‌سی شۆبهه ایله قارشؽلاییر، و اینانؽرلار کی، حاکیمییتین باشؽندا بیر تۆرک اوْلسا بئله‌، آیرؽ-سئچکیلیک یارادان استرۇکتورلار، قانۇنلار و گئنل سیاستلر دَییشمدیکجه‌، رئال دَییشیکلیک مۆمکون اوْلمایاجاق. باشقا طرفدن ایسه‌، خۆصوصیله مۆحافیظه‌کار، ایصلاحاتچؽ و بۆروکراتیک طبقه‌لره عائید تۆرک فعاللار، بۇ غلبه‌نی مدنی و ایقتصادی ساحه‌لرده فۆرصت پنجره‌سی کیمی قیمتلندیردیلر.
بۇ ایلکین خالق دسته‌یی و پزشکیانؽن وارلؽغینا گؤره باخؽش آیرؽلیغی، رئژیمین توْکئنیسم و اؤزونه-قاتما سیاستلرینین مۆعیین قدر مۆوفقیت قازاندؽغینی گؤستردی. ایران رئژیمی، تۆرکلرین کیملیک طلبلرینین بیر قیسمینی ظاهیری تمثیلچیلیک و سطحی ایصلاحات وعدلری ایله اؤزونه جلب ائده بیلدی، و بۇ پروْژه‌نی رئپرئسیو و آیرؽ-سئچکیلیک یارادان استرۇکتورلار و قانۇنلاری دَییشمه‌دن ائتدی.

آما سیمبوْلیک سیاستلرین رئژیملر اۆچون یالنؽز مۆوقتی فایدالؽ اوْلدوغو بیر گئرچکلیکدیر. اگر رئال آددؽملار آتؽلمازسا و وئریلن وعدلر یئرینه یئتیریلمزسه‌، اولده یارانان مشروعیت تئزلیکله اۆمیدسیزلییه و غضبه چئوریله‌جک.

خالق سئچکی قۇتوسونو چوْخ تئز اۇنودور و اؤزونو آلدادؽلمیش سایماغا باشلایؽر، نتیجه‌ده ایسه آزلؽقدا قالان ایشتیراک طرفدارلارؽ جمعیتده جیدّی شکیلده تجرید اوْلونور.
گؤرونن اودور کی، پزشکیان طرفیندن وئریلمیش وعدلر، ائله‌جه‌ده سئچکیلرده ایشتیراک ائدن بعضی میلتچیلرین اؤزلرین‌دن اۇیدوردوقلاری وعدلر بۆتون ساحه‌لرده پۇچ چؽخمیشدیر.
بو اوْلای، هم حؤکومته، هم‌ده سئچکیلرده ایشتیراکا چاغؽران شخص و قۇروپلارین سوْسیال اینامؽ ایتیریلمه‌لرینه گتیریب چؽخاراجاق کی، بۇ دا رقیبین میدان آلماسؽنا سبب اوْلاجاق.
بۇ سیاستلرین نیسبتا اۇغورلو اوْلماسینین سببلری:
شۆبهه‌سیز کی، سیمبوْلیزمی، اؤزونه قاتمانؽ و اؤزللیکله‌ده «قؽرینتی چؤرک» سیاستینی قبۇل ائتمه‌یین اساس سببی محض کوْلونیال دۆشونجه‌نین و اؤیردیلمیش آشاغؽلیغین نتیجه‌سیدیر. یالنؽز شیدتله آج قالمؽش بیر اینسانؽ، سوْغان قؽزارتماسینین قوْخوسو ایله‌(سوْغان سۇ ایله‌) حرکته گتیرمک اوْلار. اوْن ایللر بوْیو یالنؽز تحقیر و آلچالدؽلما گؤرموش بیر خالق، “سایماق” علامتی داشؽیان ایلک ژئسته بئله مۆثبت رئاکسییا وئریر. پزشکیان بۇ حیسی سیمبوْلیک باخؽمدان اوْیاندیردی. ”اؤیردیلمیش چاره‌سیزلیک» نظریه‌سینه گؤره (سئلیگمان، ۱۹۷۵)، دائما ردد ائدیلمه و تحقیرله قارشؽلاشان وطنداشلار، زامانلا وضعیتلرینی دَییشدیره بیلمه‌مَیی طبیعی بیر حال کیمی قبۇل ائتمه‌یه باشلایؽرلار. بۇ چرچیوه‌ده، توْپلومون بیر حیصّه‌سی – تۆرکلر – آیاغا قالخماق عوضینه، پسیخوْلوژی و اجتماعی باسقؽلاردان قۇرتولماق اۆچون “حاکیمییتله اؤزونو عینیلشدیرمَیه” میل گؤستریرلر.

طبیعی کی، بۇ ایشده گۆنئی آذربایجانؽن میللی حرکاتؽنین استرۇکتور ضعیفلی‌یی‌ده تأثیرسیز دئییل. گۆجلو مئدیانؽن اوْلماماسی و سیویل مۆباریزه استراتئگیاسؽنین دۆزگون منیمسنممه‌سی، پئزئشکیان کیمی سیمالارؽن «مۆوقتی آلتئرناتیو» کیمی قبۇل ائدیلمه‌سینی گۆجلندیریر و گۆنئی آذربایجان میللی حرکاتؽنی مۆعیین دؤورلرده آز خرج طلب ائدن سئچکی استراتئگیاسؽنا یؤنلدیر.

گله‌جکدکی فرقلی دۇروم اۆچون حاکیمییت کادروْلارینا اۆمید بسله‌مک و اؤیردیلمیش آشاغؽلیق:

حؤکومته باغلؽ آراشدؽرما مرکزلرینین استاتیستیکالارؽنا گؤره، ایراندا خالقؽن یوزده یئتمیش‌یندن (۷۰ فاییز) چوْخو مؤوجود حاکیمییتدن ناراضؽدیر. وضعیته قارشؽ چؽخانلار – یا دا داها یۇمشاق دئسک، ناراضؽلار – دَییشیکلیک ایستَییرلر. بۇ دَییشیکلیک اگر مانعلر آرادان قالدؽریلسا، اینقیلابی و یا مرحله‌لی شکیلده باش تۇتا بیلر. بۇ دَییشیکلیکلرین قالؽجی، گئری دؤنمز و آز خرجلی اوْلماسی اۆچون بیر سؽرا عامیللر نظره آلؽنمالیدیر.

آنجاق توْپلومون بیر حیصّه‌سینی تشکیل ائدن تۆرکلر آراسؽندا، بعضی مدنی فعاللارؽندا بئله بیر دۆشونجه فوْرمالاشیب کی، ایندیکی سیاسی استرۇکتورداکی تۆرک سوْیلو کادرولار، گله‌جکده‌کی “فرقلی دۇروم”دا رهبرلیک و یا اداره‌چیلیک روْلونو اوْینایا بیلرلر.

سؤمورگه‌دن قۇرتولوش ادبییاتؽندا بۇ دۇروما “یئرلی واسیطه‌چیلرله کوْلونیالچینین عوضلنمه‌سی” دئییلیر و فانوْن طرفیندن سرت شکیلده تنقید اوْلونور: “کوْلونیالیزم هر زامان یئرلی دایاقلارلا داوام ائدیر” (Fanon, The Wretched of the Earth, 1961).

حاکیمییت کادروْلارینا اۆمید بسلنمه‌سینین گؤرونن سببلری بۇنلاردیر:

۱. گۆجلو تۆرک و آذربایجانلؽ آلتئرناتیوین گؤرونممه‌سی: میللی حرکات قۇروملارینین ضعیفلی‌یی، گۆجلو تۆرک مرکزلی مئدیانؽن یوْخلوغو و آذربایجان مرکزلی مۆستقیل آلتئرناتیوین اوْلماماسی حیسی، بیر چوْخ اینسانؽ، پزشکیان کیمی سیمالارا یؤنلدیر. حالبۇکی بۇ شخصلر سیستئمه باغلؽدیرلار، ساده‌جه نیسبتا خالق آراسؽندا تانؽنمیش، ایصلاحاتچؽ یؤنوملو و مۆعیین قدر تۆرک کیملییینه مئیللی اوْلدوقلاری دۆشونولور. بۇ یاناشما اوْنا گؤره منطیقلی گؤرونور کی، بۇ وضعیتین باشلانغؽج حالقاسؽ – یعنی حاکیمییتین مۆستقیل تشکیلاتلانمانؽ قۇرماغا ایمکان وئرممه‌سی، یارانان تشکیلاتلاؽ سؽرادان چؽخارماسی و تشکیلاتلانما علیه‌ینه آپاردؽغی منفی تبلیغات – نظره آلؽنمیر. ایکینجیسی، یۆکسک وظیفه‌لی حؤکومت کادروْلارینین ”آلتئرناتیو» و «دایاق نؤقطه‌سی» کیمی قبۇل اوْلونماسی، اوْنلارین اؤز شخصی باشاریقلارؽ و قابیلییتلری ایله علاقه‌لندیریلیر. حالبۇکی بۇ شخصلر باشاریقلؽ اوْلدوقلاری اۆچون اؤنه چؽخماییبلار؛ عکسینه، بو پوستلارا چؽخاریلدیقلاری اۆچون باشاریقلؽ گؤرونورلر.
قؽسا بیر باخؽش کیفایتدیر کی، کئچمیشده اؤن پلانا چکیلمیش بعضی تانؽنمیش حؤکومت سیمالارؽ‌نین (میلت وکیللری، ناظیرلر، اوستاندارلار و س.) وظیفه‌دن گئتدیکدن سوْنراکی تأثیری گؤستریر کی، اوْنلارین باجارؽغی ذاتاً (یعنی اؤزونده‌) وار ایدی، یوْخسا وظیفه‌ده اوْلدوقلاری اۆچون (یعنی وظیفه سایه‌سینده‌) بئله گؤرونوردولر. (مثلاً: قاضؽ پور، عباسپۇر، عبدالعلیزاده، اعلمی، شافعی، بئیگی، حسن نئژاد و س.)

بۇ، کوْلونیالیزمین اساس تاکتیکالارؽندان بیریدیر: اول مۆختلیف یوْللارلا یئرلی خالقا اوْنلارین «چؽخارسیز، باشاریقسؽز» اوْلدوقلارینی قبۇل ائتدیریر، سوْنرا ایسه «سیزی اداره ائتمک بیزیم وظیفه‌میزدیر» دئیه اوْرتایا چؽخیر.

۲- گۆج بوْشلوغو و قارؽشیقلیق قوْرخوسو:
یاخین شرقده باش وئرن مۆحاریبه و داغؽلما تجرۆبه‌لری بیر چوْخ اینسانؽ کئچید دؤورونه گؤره ناراحات ائتمیشدیر. بۇ سببدن، سیستئم داخیلینده‌کی ”اؤزوموزدن اوْلان» ائلیتلرله علاقه‌نی قوْروماق، ثابیتلی‌یین تأمیناتؽ کیمی قبۇل ائدیلیر. اصلینده بۇ باخؽش، “آلچالدؽجی ثابیتلیک”-ی و یا مؤوجود دۇرومون قوْرونماسینی (وه یا اوْنون یۆنگول شکیلده ایصلاحؽنی)، «ریسکلی کئچید”-ه اۆستون تۇتور. ایللردیر کی، حاکیمییت، تهلۆکه‌سیزلی‌یی -امنیتی بۆتون استراتئژی محصۇللارین یئرینه خالقا سؽریماغا چالؽشیر. بۇ دیسکۇرس تکجه ساده اینسانلارلا محدودلاشمؽر – توْپلومون آیدؽنلاری دا اوْنو مۆختلیف سوییه‌لرده ایچسللشدیریر. آنجاق بیلینمه‌لیدیر کی، هر دوْغوش بیر آغرؽ ایله گلیر و بۇ آغرؽیا قاتلانماق لازؽمدیر.
۵. مۆستقیللیکدن سوْنراکی ایللرده‌، قوزئی آذربایجان تجرۆبه‌سینه یانلؽش بیلگیلرله ایستیناد:
دؤلت کادروْلارینین اهمییتینی اساسلاندؽرماق ایستَین بعضی شخصلر، قوزئی آذربایجانؽن مۆستقیللیکدن سوْنراکی دؤنمینه ایستیناد ائده‌رک بئله دئییرلر: «خالق جبهه‌سینین رهبرلری و عۆضولری دؤلت اداره‌چیلی‌یینده تجرۆبه‌سیز اوْلدوقلاری اۆچون، ائلچی بَی دؤنمینده آذربایجان توْرپاق ایتیردی.» بۇ یانلؽش معلۇمات بعضیلری اۆچون اوْ قدر قبۇل اوْلونوب کی، شرقی آوروْپا، لاتؽن آمئریکاسؽ و گۆنئی آفریکاداکؽ کئچید تجرۆبه‌لرینی بئله نظره آلمؽرلار.

حالبوکی ائلچی بَی دؤنه‌مینین رئاللؽقلاری بۇ ایدعیالارؽن تام عکسینی گؤستریر. ارمنیستان طرفیندن ایشغال ائدیلن ۱۲ بؤلگه‌دن؛ یالنؽز کلبجر خالق جبهه‌سی دؤنمینه تصادۆف ائدیر؛ اوْ دا سوْوئتدن قالما حربی-کشفییات کادروْلارینین ساتقؽنلیغی نتیجه‌سینده باش وئردی. عکسینه، تجرۆبه‌سیز میللی قۆوه‌لر داها اول ایشغال اوْلونموش اۆچ بؤلگه‌نی گئری آلمؽشدیلار و استراتئژی اهمییته مالیک لاچؽنی آزاد ائتمه‌یه یاخؽن ایدیلر. ائله همین واخت «تجرۆبه‌لی» سیاسی کادروْلار بۇ قۆوه‌لری ائلچی بَی حؤکومتینه قارشؽ چئوریلیشه یؤنلندیردیلر.

چونکی دؤلتین، اوْردونون و تهلۆکه‌سیزلیک قۇروملارینین بیر چوْخ حساس ساحه‌لرینده، سوْوئت یؤنلو کادروْلار یالنؽز کیچیک دَییشیکلیکلرله وظیفه‌ده ساخلانمؽشدی – ساده‌جه آدلارؽ دَییشمیشدی، مضمۇن ایسه عینی قالمؽشدی. ۱۹۹۱-جی ایلده سوْوئت ایتیفاقؽ داغؽلدیقدان سوْنرا آذربایجان جۇمهورییتی مۆستقیللیک قازانسا دا، دؤلت، اوْردو و تهلۆکه‌سیزلیک استرۇکتورلاری هله‌ده ک گ ب، قؽزیل اوْردو، سوْوئت کوْممونیست پارتیاسؽ و موْسکوایا باغلؽ قۇروملاردا یئتیشمیش کادروْلارین نظارتینده ایدی.
ائلچی‌بی‌‌ین حؤکومتی‌ده قؽسا زاماندا محض بۇ کئچمیش تهلۆکه‌سیزلیک کادرلارؽنین، موْسکوایا باغلؽ ضابیطلرین و تئکنوْکرات ائلیتلرین بیرلشدییی کوْالیسییا طرفیندن دئوریلدی.

بۇ جۆر یانلؽش معلۇماتلار اصلینده شیمالی آذربایجاندان چوْخ، گۆنئی آذربایجاندا یایؽلیب. چۆنکی خالق جبهه‌سینین کئچمیش نۆماینده‌لری – بعضی سهولری اعتیراف ائتسه‌لر‌ده – فعالیتلرینی مۆدافیعه ائده بیلیرلر. هئچ اوْلماسا بۇ قدر کوْبود و ساختا معلۇماتی آچؽق شکیلده خالقا سؽریماق اوْلماز.
حتی اگر حؤکومت کادروْلارینا اۆمیدین فوْرمالاشماسیندا گؤستریلن بۇ سببلر دوْغرو اوْلسا بئله‌، یئنه‌ده بۇنلار یالنؽز سطحی سببلردیر. اساس و درین سببی ایسه یئنه ده، سؤمورگه پسیخوْلوگییاسی و اؤیردیلمیش چاره‌سیزلیک و آشاغؽلیق آنلایؽشیندا آختارماق لازؽمدیر.

«Learned Helplessness / Inferiority » – یعنی اؤیردیلمیش گۆجسوزلوک و یا آشاغؽلیق دۇیغوسو تئرمینی، آمئریکالؽ پسیخوْلوق مارتین سئلیگمان طرفیندن ۱۹۷۰-جی ایللرده اوْرتایا آتؽلمیشدی. اوْ، بۇ وضعیتی ایلک دفعه ایت‌لر اۆزرینده آپاردؽغی تجرۆبه‌لرده مۆشاهیده ائتمیشدی، آما سوْنرادان بۇ آنلایؽشی اینسان داورانؽشلارینا و توْپلوملارا دا شامیل ائتدی.

داها اول قید اوْلوندوغو کیمی، اؤیردیلمیش آشاغؽلیق ائله بیر پسیخوْلوژی حالدؽر کی، اینسان و یا توْپلوم، آرد-آردا یاشادؽغی اۇغورسوزلوقلار و یا ظۆلم نتیجه‌سینده ائله بیر اینانجا گلیر کی، آرتؽق دۇرومونو دَییشمک اۆچون هئچ نه ائده بیلمه‌ز – حتی آزادلؽق ایمکانلارؽ رئال اوْلاراق مؤوجود اوْلسا بئله‌. سئلیگمان بۇ نظریه‌نی داها سوْنرا ایستیثمارا معرۇض قالمؽش توْپلوملارا دا تطبیق ائتدی.

گۆنئی آذربایجاندا تکرارلانان رئپرئسسییالار، سیاسی اۇغورسوزلوقلار، سانسۇر قارشؽسیندا عاجیزلیک، اینستیتۇت قۇروجولوغوندان محرۇملوق، آنا دیلینه قوْیولان قاداغالار، یارؽ-کاپیتالیست دیسکۇرسون حاکیم دۇروما گلمه‌سی، اینقیلابی و مۆباریزه یؤنوملو یاناشمالارؽن اۇغورسوزلوغا دۆچار اوْلماسی، نتیجه‌ده قۇدرت و ثروت صاحیبلرینین “اعتیبارلؽ” شخصه چئوریلمه‌سی و… بۆتون بۇنلارین نتیجه‌سی اوْلاراق خالق حرکاتلارؽنا اوْلان گۆوه‌نین ایتمه‌سی، گۆج مرکزینه اۆمید باغلانماسؽ، جیدّی دَییشیکلیک جهدلرین‌دن قاچماق، سیستئم داخیلینده‌کی ایصلاحاتچؽلارا (بعضا حتی تۆرکجه دانؽشان مۆحافیظه‌کار و فۇندامئنتالیستلره‌) سؽغینماق، مۆستقیل آلتئرناتیو قۇرماقدان اۇزاق دۇرماق، میللی و مۆستقیل شخصییتلره و عۆمومیلیکده آذربایجانلؽ توْپلومونون میللی دؤلت قۇرماق گۆجونه اینامسؽزلیقلا نتیجه‌لنن وضعیت ”اؤیردیلمیش چاره‌سیزلیک» آنلایؽشی ایله تام اۆست-اوسته دۆشور.
اوْن ایللردیر اؤز طالعیینه گؤره قرار وئرمک حۆقوقوندان محرۇم ائدیلن بیر توْپلوم، آزادلؽق آنؽ گلسه بئله‌، خَیال قۇرماق، سئچیم ائتمک و آلتئرناتیو یاراتماق گۆجونو ایتیرمیش اوْلا بیلر. بۇ باخؽمدان، ”اؤیردیلمیش آشاغؽلیق» آنلایؽشی بۇ جۆر سیاسی داورانؽشی آنلاماق اۆچون آچار روْلونو اوْینایا بیلر.

سئلیگمانؽن نظریه‌سی خبردارلؽق ائدیر کی، ”اؤیردیلمیش آشاغؽلیق»، باسقؽ عامیللری آرادان قالخسا بئله‌، شۆعور دَییشمدیکجه اۇزون مۆدت داوام ائده بیلر. اینقیلابی دؤنوش نؤقطه‌لرینده حاکیم سیستئمه سؽغینماق، مؤوجود وضعیتی مۆدافیعه ائتمک و هر بهانه ایله حاکیمییتین پوْپولیست کادروْلاری اطرافؽندا بیرلشمک، نه آد قوْیولسا قوْیولسون، اساس سببی یعنی ”اؤیردیلمیش آشاغؽلیغی» گیزله‌ده بیلمه‌ز.
سؤمورگه‌لشمه و سؤمورگه پسیخوْلوگییاسی اساس یؤنلندیریجی عامیللردن بیریدیر کی، سؤمورگه اینسانلارؽنین بۆتون قرار و مؤقعلرینی اوْ جۆمله‌دن حاکیمییت کادروْلارینا مۆناسیبتی‌ده ائتکیلندیریر. اؤزونه گۆوه‌نین اوْلماماسی، حاکیم میلته قارشؽ کیملیک آشاغؽلیغی حیسی، همین میلته عائید بۆتون اینستیتۇتلارا و دَیرلره قارشؽ کوْر قبۇللانما و بۇ دَیرلرین ایچسللشدیریلمه‌سی – سؤمورگه پسیخوْلوگییاسینین اساس خۆصوصیتلریندندیر. حتی سؤمورگه حالؽندا اوْلان میلتین میللی فعاللارؽ بئله‌، سؤمورگه‌نین تأثیریندن تام خیلاص اوْلا بیلمیر – باخمایاراق کی، اوْنلار اصلینده بۇ سیستئمه قارشؽ مۆباریزه آپارؽرلار.

یئنی سؤمورگچیلی‌یین کاراکتئریک جهتی بۇ پسیخوْلوژی لابیرینتین داها دا درینلشمه‌سینه سبب اوْلور. چاغداش داخیلی سؤمورگه‌چیلیکده‌، سؤمورگه خالقؽنین اؤزوندن اوْلان قۆوه‌لر، حاکیم میلته قوْووشما، اؤزونو سؤمورگه‌چییه بنزتمه و سؤمئرگچینی اؤزوندن بیلمه واسیطه‌سی کیمی ایستیفاده اوْلونور. بۇ سیاسته پوْپولیزم‌ده علاوه اوْلوندوقدا، وضعیت داها دا قارماقارؽشیق حالا گلیر. بۇ زامان اۆزده بئله گؤرونور کی، سؤمورگلشدیریلن توْپلوملار و آیدؽنلاری آلدانؽبلار، آنجاق، اوْنلارین ضیدیتلی داورانؽشلاری دا ائله سؤمورگه ذهنین‌دن قایناقلانیر.

نتیجه‌
پزشکیانؽن غلبه‌سی آیرؽ-سئچکیلیکلرین سوْنو دئییل، عکسینه، سیستئمین اؤزونو ساخلاماق اۆچون اوْرتایا قوْیدوغو سیمبوْلیزم و اؤزونه-قاتما سیاستلرینین بیر حیصّه‌سیدیر. ایران ایسلام جۆمهورییتی، بۇ سیاستلردن ایستیفاده ائده‌رک، بیر طرفدن گۆنئی آذربایجان تۆرکلرینین میللی تحقیر و یادلاشما حیسینی آزالتماغا، باشقا طرفدن ایسه میللی فعاللارؽن بؤیوک بیر قیسمینی سیستئمین ایچریسینه چکمه‌یه چالؽشیر. بۇ سیاست واسیطه‌سیله میللی مسئله‌نین حل یوْلونو سئچکیلر و حاکیمییته یاخؽنلیقدا گؤستریر، حرکات داخیلینده جیدّی بؤلونمه‌لر یارادؽر و سوْندا اؤنمسیز و سیمبوْلیک امتیازلارلا میللی حرکاتؽن ائنئرژیسینی بوْشالدیر، ساختا بیر غلبه حیسی فوْرمالاشدیریر.

بو سیمبوْلیک یؤنوملو سیاستین تاماملایؽجیسی ایسه اساس مسئله‌نین اۆستونو اؤرتمک اۆچون خؽردا و قوْندارما پروْبلئملرین قاباردؽلماسیدیر. بۇ، هم اساس مسئله‌نی فانتازییا کیمی گؤستریر، هم‌ده بۇ کیچیک اؤزو یاراتمؽش مسئله‌لرین حلینی توْکئن قهرمانلارا و اؤزلری طرفیندن اوْرتایا آتؽلمیش سیمالارا حواله ائدیر. بئله‌جه، میللی حرکاتی، نظارت اوْلونان و حاکیمییته تهلۆکه‌سیز یوْللارا یؤنلدیلیر.

بو سیاستلر اوْنا گؤره قؽسا مۆدتده تأثیرلی اوْلا بیلیر کی، ”اؤیردیلمیش چاره‌سیزلیک» و سؤمورگلشمیش دۆشونجه زه‌مینینده حیاتا کئچیریلیر. بۇ زمین هم‌ده توْپلومدا حاکیمییت کادروْلارینا اۆمید و آسؽلیلیق یارادؽر کی، بۇ دا اؤز نؤبه‌سینده حرکاتؽن:
– توْپلومون دَییشیکلیک ریتمین‌دن گئری قالماسؽنا،
– لئگیتیملیگینین زدلنمه‌سینه‌،
– صمیمی قۆوه‌لرین کنارا آتؽلماسینا
– و الده اوْلونموش دَییشیکلیکلرین گئری دؤنمه‌سینه سبب اوْلا بیلر.

سوْن سؤز:
پزئشکیان کیمی سیمالارا و باشقا حاکیمییت کادروْلارینا اۆمید باغلاماق، اسارتده‌کی تهلۆکه‌سیزلییه سئوینمک کیمیدیر.
آزادلؽق ایسه ریسکین، دیرنیشین و اؤزونه گۆوه‌نین ایچین‌دن دوْغار.

یاشاسین آذربایجان!
آزادلؽق، عدالت، میللی حاکیمییت!