1927-ci il İran Azərbaycan Kəşfiyyatının Hesabatı və Təhlili
İran Azərbaycan Araşdırma Hesabatı 92 səhifəlik Osmanlı mətnidir. Türkiyə Cümhuriyyəti Erkanıharbiyeiumumiye Cumhurbaşkanlığı Kəşfiyyat Şöbəsi tərəfindən 1927-ci ildə Ankaradakı Erkanıharbiyeiumumiye mətbəəsində nəşr edilmişdir.
O, Kəşfiyyat Şöbəsi tərəfindən “özəl və xidmət üçün” ifadəsi ilə dərc edilib. Kitabın mahiyyəti məxfi olduğu üçün kitabda müəllifin adının çəkilməməsi təbiidir. Ancaq İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi Atatürk Kitabxanasındakı kitabın kataloq məlumatlarında müəllifin Hüsamettin Tuğaç olduğuna dair qeyd var.Tuğaç hesabat yazarkən Baş Qərargah Kəşfiyyat/Kəşfiyyat İdarəsinin mayoru idi. Hesabatda İran Azərbaycanı siyasi, tarixi, iqtisadi, sosial və mədəni aspektləri ilə müzakirə edilib. Bu çərçivədə dağlar, düzənliklər, sular, nəqliyyat; mülki bölmələr və şəhərlər; əhali, milli və məzhəb xüsusiyyətləri; onun sosial, kommersiya və inzibati statusu; bölgə xalqının İran hökumətinə və Türkiyəyə qarşı hissləri; regionda əcnəbilərin iqtisadi, siyasi və təhsil təşkilatları; İranın Azərbaycanda və Türkiyə sərhədində hərbi təşkilatlanması və mövqeyi;Türkiyə sərhədində kəşfiyyat və casusluq; Sərhəddə banditizmin səbəbləri və qarşısının alınması üçün görüləcək işlər, müvəqqəti sərhəd titulları ilə bağlı hesabat hazırlanıb. Hesabat 1927-ci ildə çap olunub. Hesabatda verilən məlumatlardan belə başa düşülür ki, hesabat 1926-cı ilin sonlarına doğru yazılmış, lakin Türkiyə-Rusiya müqaviləsindən (1921-ci il Moskva müqaviləsi) beş il sonra ifadə edildiyi kimi 1927-ci ildə nəşr edilmişdir.İran Azərbaycanının Türkiyə-İran sərhədində yerləşməsi ilə əlaqədar hesabatın tarixi və siyasi tərəflərindən biri olan sərhəd tayfaları və onların 10-a yaxın Türkiyə-İran münasibətlərinə mənfi təsir göstərən quldurluq fəaliyyətləri haqqında ətraflı məlumat və həll təklifləri 1920-ci illərin ortalarından 1930-cu illərin ortalarına qədər. yerləşdiyi. Region fiziki, iqtisadi, etnoqrafik, siyasi və tarixi aspektləri baxımından müzakirə edilmişdir. Kəşfiyyat məqsədləri üçün hazırlandığından çox məxfi və strateji məlumatları ehtiva edir. Hesabatın latınlaşdırılması və təhlilinin Türkiyə-İran münasibətləri və İran Azərbaycanı ilə bağlı araşdırmaları asanlaşdıracağına inanılır. Bundan əlavə, kitab həm beynəlxalq, həm də regional iqtisadi təhlil üçün tarixi məlumatlar təqdim edir. Bu məlumatlar tədqiqatçılar üçün dövrün iqtisadi şəraitini müəyyən etmək və müqayisə etmək baxımından əhəmiyyətlidir.Hesabatın kəşfiyyat məqsədi ilə məxfilik əsasında hazırlanaraq dərc edildiyi, təbliğat məqsədinin güdülmədiyi bir çox yerdə Türkiyə ilə bağlı bəzi mənfi qiymətləndirmələrin olduğu müəyyən edilib. Məsələn, türk hərbçilərinin maddi məhrumiyyətləri və vəzifə laqeydliyi sadalanarkən mərkəzi hökumətin ticarət praktikaları tənqid edilib və uzunmüddətli perspektivdə ölkənin zərər görəcəyi vurğulanıb. Bu səbəbdən yerli və xarici tədqiqatçılar üçün obyektiv məlumatların daxil edilməsi vacibdir.İki hissədən ibarət olan bu kitabın birinci hissəsində İran Azərbaycanlılarının İstintaq Hesabatı latın dilindədir. İkinci hissədə hesabatın müvafiq olaraq tarixi-siyasi və iqtisadi təhlili aparılmışdır. Latınlaşdırmanın ortaq şəkildə edildiyi bu araşdırmada tarixi və siyasi təhlillər Dos. Dr. Ersin MÜEZZİNOĞLU, iqtisadi analiz Dos. Dr. Hüseyin KARAMELİKLİ tərəfindən hazırlanmışdır.Məruzənin əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirən və bizi bu kitab layihəsinə yönəldən Dos. Dr. Kitabın ikinci hissəsini oxuyan, təklif və tənqidləri ilə töhfə verən Dr. Təlimatçı Üzvü Əli BAŞARANA təşəkkür edirik. Sonda kitabın nəşrinə görə “İmac” nəşriyyatına təşəkkürümüzü bildiririk. Karabük/2018Ersin MÜƏZZİNOĞLUHuseyin KARAMELIKLI
1927 İran Azerbaycanı İstihbarat Raporu ve Analizi
|
|
| Yazar |
: Ersin Müezzinoğlu – Hüseyin Karamelikli |
| Çeviren |
: |
| Türü |
: Araştırma |
| Baskı Tarihi |
: Aralık 2018 |
| Baskı Sayısı |
: 1. Baskı |
| Ebat |
: 16*24 |
| Sayfa |
: 146 |
| ISBN |
: 978-605-7905-02-4 |
| Fiyatı |
: 20.00 TL |
|
|
| İran Azerbaycanı Tedkik Raporu 92 sayfalık Osmanlıca metindir. Türkiye Cumhuriyeti Erkânıharbiyeiumumiye Riyaseti İstihbarat Şubesi tarafından 1927 yılında Ankara’da Erkânıharbiyeiumumiye Matbaasında bastırılmıştır. İstihbarat Şubesi tarafından “mahrem ve hizmete mahsus” ibaresiyle yayınlanmıştır. Kitabın mahiyeti itibariyle gizli olması nedeniyle kitapta yazarından söz edilmemesi tabidir. Ancak kitabın İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığındaki katalog bilgilerinde yazarının Hüsamettin Tuğaç olduğu kaydı bulunmaktadır. Tuğaç raporu yazdığı dönemde Genelkurmay Haberalma/İstihbarat Dairesinde Binbaşı rütbesinde bir görevlidir. Raporda İran Azerbaycanı siyasi, tarihi, iktisadi, içtimai, kültürel yönleriyle ele alınmıştır. Bu kapsamda dağları, ovaları, suları, ulaşımı; mülki taksimatı ve şehirleri; nüfus, milliyet ve mezhep özellikleri; toplumsal, ticari ve idari durumu; bölge halkının İran Hükûmetine ve Türkiye’ye karşı duyguları; bölgede yabancıların iktisadi, siyasi ve eğitim teşkilatları; Azerbaycan’da ve Türkiye hududunda İran’ın askeri teşkilat ve vaziyeti; Türkiye hududunda istihbarat ve casusluk işleri; hudutta eşkıyalığın nedenleri ve bunları önlemek için neler yapılabileceği ve geçici hudut başlıklarını içeren bir rapor hazırlanmıştır. Rapor 1927 yılında basılmıştır. Raporda verilen bilgilerden, Türk-Rus Antlaşmasından (1921 Moskova Antlaşması) beş sene sonra ifadesi gibi, raporun 1926’ların sonlarına doğru yazıldığı ancak baskısının 1927 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır.
Tarihsel ve siyasi yönden raporun önemli taraflarından biri İran Azerbaycanı’nın Türk-İran hududunda yer alması nedeniyle, 1920’lerin ortalarından 1930’ların ortalarına kadar yaklaşık 10 yıl Türk-İran ilişkilerini olumsuz etkileyen sınırdaki aşiretler ve bunların eşkıyalık hareketleriyle ilgili ayrıntılı bilgilere ve çözüm önerilerine yer verilmiş olmasıdır. Bölge fiziki, iktisadi, etnografi, siyasi ve tarihi açıdan ele alınmıştır. İstihbarat amaçlı hazırlandığı için oldukça mahrem ve stratejik bilgiler ihtiva etmektedir. Raporun latinizasyonunun ve analizinin Türkiye-İran İlişkileri ile İran Azerbaycan’ı hakkında yapılacak çalışmalarda kolaylık sağlayacağına inanılmaktadır. Ayrıca kitap gerek uluslararası gerek bölgesel iktisadi analizler için tarihi veriler sunmaktadır. Dönemin ekonomik şartlarını tespit ve mukayeseler bakımından bu veriler araştırmacılar için önem taşımaktadır.
Raporun istihbarat amaçlı olarak gizlilik kaydıyla hazırlanması ve basılması propaganda amacının güdülmediği birçok yerde Türkiye ile ilgili olumsuz bazı değerlendirmeleri de bulundurduğu tespit edilmiştir. Örneğin Türk askerinin maddi yoksunluğu ve görev ihmalleri sıralanırken merkezi hükümetin ticari uygulamaları eleştirilmiş ve uzun dönemde ülkeye zarar verileceği üzerinde durulmuştur. Bu nedenle yerli ve yabancı araştırmacılar için objektif bilgileri içermesi açısından önemlidir.
İki bölümden oluşan bu kitabın birinci bölümünde İran Azerbayacanı Tedkik Raporunun latinize edilmiştir. İkinci bölümde sırasıyla raporun tarihsel-siyasi ve iktisadi analizi gerçekleştirilmiştir. Latinizasyonun ortak yapıldığı bu çalışmada tarihsel ve siyasi analiz Doç. Dr. Ersin MÜEZZİNOĞLU tarafından, iktisadi analiz ise Doç. Dr. Hüseyin KARAMELİKLİ tarafından yapılmıştır.
Raporun önemini takdir edip bizleri bu kitap projesine yönlendiren Doç. Dr. Ali ASKER’e, kitabın ikinci bölümünü okuyup öneri ve eleştirileriyle katkıda bulunan Dr. Öğr. Üyesi Ali BAŞARAN’a müteşekkiriz. Son olarak kitabın baskısını gerçekleştiren İmaj Yayınevine teşekkür ederiz.
Karabük/2018
Ersin MÜEZZİNOĞLU
Hüseyin KARAMELİKLİ |
|
|
| http://www.imajyayinevi.com/Web/Icerik.aspx?IcerikID=1300 |
|
