Mif (usturə)
Təxminən 70 min il öncədən ortaya çıxan uslu insan (Homo Sapiens) insan tarixində yeni bir başlanğıcın və insan evriminin (təkamül) yaranmasından xəbər verdi. Biolojik varlıqdan qopub, mədəniyyət və sosial topluluğa keçən insanlar, düşüncə və davranış qurallarını qapsayırdı.
Toplayıcı və ovçu insan topluluqları doğa olayları qarşısında gücsüz qaldıqları üzündən bütün məsələlərə özəlliklə doğa, evrən (kainat) və insanların necə və niyə yaranmasına yanıt vermək üçün mif düşüncə sistemini yaratmışlar. Doğa üzrə başqa yaradıqlarla (mocudat) birgə yaşayan insan oğlu evrənin yüzlərcə oyunçularından birisi idi.
Türklərin mif baxışlarında hər şey canlı idi və hər şeyin ruhu və iyyəsi (yiyə) var idi.
Türklərin göy tanrı və qam (şaman) inanclarında, yer kürəsi evrəndə olan cismlər kimi devinfən (hərəkətli) idi. Onların anlayışlarında hansısa bir məkan, mərkəziyyət daşımırdı. Çünki baxışları yer üzünə deyil göy üzünə doğru idi. Türk qam inanclarında ağac, su, daş, torpaq, dağ, göy, od və sairə şeylər başlanqıc və qutsal idilər və türk insanları onlarla danışıb, onlara sayqı göstərirdilər. Əsli Kərəm və Məlik Məmməd nağıllarında dabuna tanıq (şahid) oluruq. Dədə Qorqud isə
Yerlu qara dağların yıqılmasun
kölgəlicə qaba ağacun kəsilməsun
deyərkən onlara olan sayqı və inanclardan xəbər verməkdədir.
Yaşam ağacı düşüncəsi onun başlanqıc dirilik və artım anlayışını sərgiləməkdədir. Oğuz xanın bir qadını göydən və işıqdan doğulur və o biri qadını isə su üzərində bitən ağacın içindən yaranmaqdadır.
Türklərdə olan doğa inanc və sevgisi onların əski dünya görüşlərində qabarıq şəkildə yansımaqdadır. O inancların izlərini hələdə dində, folklorda, inanclarda və incəsənətdə görə bilirik və onlar odlara, çırağa, pir ağaclarına və suya olan andlar kimi yaşamaqdadırlar.
Din
Yer kürəsinin neçə dərəcə qızması ilə artım və bolluq yaranmış və əkin üçün şərayit yaranmışdır. 12 min il öncə yaranan əkin devrimi insan tarixində yeni bir səhifənin açılmasına nədən olmuşdur.
Dağlardakı köhül və mağaralardan dağ ətəyi, çay qıraqları və düzənliklərə enən insan topluluqları əkin sahələrini çoxaldıb dahada artmışlar.
Metal əldə etmək vasitəsilə yerləri dahada dərin şümlayıb əkin sahəsində artım yaradan insanlar, bir sıra heyvan növlərini əhliləşdirib, əkin sahəsində çalışdırb və maldarlığa addım atmışdır. Artıq doğa və heyvanlar insan oğlunun əlaltısı yaradıqlarına dönüşürdülər və insanlar doğada müsaxilə etməklə dahada güclənirdilər.
Əkin evriminin dəmir dönəmində (təxminən 3000) insan daha güclənib yerdə öz iradəsini sərgiləyir. Belə olan halda evrənin iki oyunçusu oyun oynayır başqaları isə sönükürlər.
İnsan və tanrı
Hərari demişkən insan tanrı ilə anlama yapır və evrənin ən üstün yaradığına çevrilir.
O dönəmdən yaranan dini inancların bir çoxunda doğa və evrən insan üçün yaranmasından və onun insan ixtiyarında olmasından söz gedir.
Montiskiyo deyir: Hər bir qural, törə və dini hökmlərin arxasında onları yaradan etnosun kültür və coğrafiyaları dayanmaqdadır. Belə olan halda türklər din dönəmində daha artıq milli zehniyyətlərini əldən verməyə doğru sürüklənmişlər. Daha çox şüubiyyə düşüncə sistemindən yararlanan türk zehniyyəti hələdə bu çorlardan qurtarıb yaralarını sağalda bilməmişdir.
Modernitə
Us və bilim əsasında daha irəliləyən insan sənayeləşmə, şəhərləşməni yaradıb genişləndirdi və yeni dövlət biçimini yaratmaqla yeni bir dünyaya ayaq basdı. Bilim vasitəsilə dünyada daha çox rol oynayan insan artıq yeni dünyanın tək qalan oyunçusu idi.
Din dillərinin və ümmətlərinin içindən qopub dünyəvi dövlət-millətlər yaradan insan toplumları genəl iradələrini sərgiləmək üçün bir-birlərilə anlaşıb toplumsal anlaşmanı ortaya qoymuşlar. Güc dahada genəlləşirdi və demokratik sistemlər qurulurdu. Dünya özü daha hızla və geniş şəkildə dəyişirdi.
Modern dönəmdə daha güclənən batı, dünyanın bir çox yerlərini həmdə doğu dünyasını ələ keçirib torpaqlarını sömürməyə başlamışdı.
Qacar türk dönəmində baş verən modernitə axımlarının nümayəndələri bölgədə farsçılıq əsasında bir dövlət-millət biçiminin yaranmasını cızmışdılar. Türklərin yeni dünyada zəifləyib yenilmələri, Azərbaycan torpaqlarının parçalanıb bölünməsinə nədən olsada, siyasi güclərinin itirilməsi üzündən modern dünyaya fars pəncərəsindən baxmağa məcbur qaldılar.
Yeni yaradılan bir farsçılıq biçimi, türklərin əriyib asimilə olmasına, milli mənliklərini itirməsinə və milli zehniyyətin korlanmasına nədən oldu.
Modern çağda yaranan düşüncə və ideologiyalar fars dil və kültürü vasitəsi və saldırısilə türk millətinin qafalarına yağdırıldı və beləliklə də yenidən dünyanın neçə yönlü zərbələri və çorları onları dahada öz illi varlıqlarından uzaqlaşdırmağa sarı apardı.
Sonuc
Milli zehniyyət və düşüncənin aydınlaşmasında, öncə hər bir evrənin inanc və düşüncə çorları bəlli olub tanınmalıdır və bilimsəl şəkildə gözdən keçirilib milli zehniyyətdən silinməlidir. Sonra isə milli çıxarlar əsasında yaradılan düşüncə sistemi əski və çağdaş düşüncələrin yararlı və güclü yerlərinin tərkibindən oluşmalıdır.
Belə olduqda milli düşüncəmiz gələcəyimizə işıq saçıb, milli özgürlüyü sağlayacaqdır.
Siyamək Mirzayi