مختار بکر معلم، محقق و نویسندۀ جدیدچی اهل قازان بود که به دعوت اسفندیار خان؛ خان ترقیخواه خیوه از قازان به خیوه رفت و یکی از بنیانگذران دانش و فرهنگ جدید در اوزبکستان شد. وی کتاب «تُرکستان» را به زبان تُرکی نوشته و در سال 1918 منتشر کرده است (در تاشکند). سیدرضا علیزاده؛ نویسنده و معلم جدیدچی تاجیک، این کتاب را به فارسی ترجمه کرده و ناشر مشهور افغانستانی؛ شیرمحمدخان ناشر این ترجمه را در سال 1927 (1305) منتشر کرده است.
کتاب «تُرکستان» حاوی اطلاعات دست اول و ارزشمندی دربارۀ جغرافیای انسانی و طبیعی، اوضاع سیاسی و فرهنگی، اقتصاد و تاریخ تُرکستان است. ناحیۀ بسیار مهم در تاریخ و جغرافیای تُرک، کانون داغ دولتمداری تُرکان و بستر رشد و اعتلای جریان فکری- فرهنگی بزرگ جدیدچیلیک که با غلبۀ روسها در دو دورۀ تزاری و شوروی، یکپارچگی خود را از دست داد و روند رشد و توسعۀ آن متوقف شد. عنوان واقعی آن یعنی «تُرکستان» نیز تبدیل به عنوان جعلی «آسیای میانه» شده، هویت یکپارچۀ تُرکستانی به هویتهای خُرد از قبیل قیرقیز، قازاق، تاجیک، اوزبک و… تجزیه شد.
مختار بکر پس از تبیین کلیات جغرافیای طبیعی تُرکستان، ضمن ارائۀ اطلاعات کلی تاریخی دربارۀ هر یک از مناطق و خاننشینهای آن تا غلبۀ روسهای تزاری، ویژگیهای جغرافیای انسانی و طبیعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی هر یک از خاننشینها و ولایات را در متن جغرافیایی- فرهنگی آنها یعنی جغرافیای تُرکستان مورد بحث قرار داده و اطلاعات دقیق و بینظیری عرضه کرده است.
اگرچه جستجوهای زیادی برای یافتن متن اصلی کتاب از اوزبکستان، تاجیکستان و افغانستان تا تُرکیه کردم اما نسخۀ اصلی کتاب یافت نشد و ناگزیر نسخۀ ترجمه شده به فارسی توسط سیدرضا علیزاده و منتشر شده توسط شیرمحمدخان در سال 1927 (1305) را بازنویسی و منتشر کردهام. با توجه به اینکه کتاب حدود صد سال پیش در افغانستان منتشر شده، نثر آن برای مخاطب ایرانی در حال حاضر چندان مأنوس نبود. کتاب تا حد زیادی بازنویسی شده اما معنا و مفهوم متن هیچ تغییری نیافته است.
دو مقدمه به کتاب افزودهام. اولی؛ توضیحاتیاست دربارۀ کتاب و نشر آن، دومی؛ تاریخچۀ مختصر سیاسی تُرکستان. قطع کتاب وزیری و تعداد صفحات آن 240 است.
سیدمرتضی حسینی
