دیوان لغات‌التورک

این کتاب در اصل برای یاد دادن تورکی به خلیفه‌های عباسی بغداد نوشته شده که زیر فرمان تورکان سلجوقی بودند اما همچنین به تاریخ، فرهنگ عامیانه، اسطوره‌شناسی، جغرافیا، مردم‌شناسی و ادبیات تورکان پیش و پس از اسلام، قواعد دستوری لهجه‌های زبان تورکی و گویش‌شناسی آن‌ها می‌پردازد. این فرهنگنامه در هشت کتاب و هر کتاب در دو بخش سامان یافته و حاوی ۷٬۵۰۰ تکواژ، ۲۹۰ گفتاورد و ۲۲۰ چکامه است.

دیوان لغات التورک نخستین واژه‌نامه در سمت و سوی تدوین کلیاتی از تورکی پژوهی و با صیغه دانشنامه‌ای است که کاشغری با طرح‌ریزی عجیب و سخت‌باوری در آن مخزن واژگان تورکی را در سیستمی بهنجار و با سامان و با شرح ظرایف و دقایق فرهنگ تورکی و نمونه‌های ادبیات شفاهی و حماسه‌ها و اساطیر کهن مردمی، سازه‌بندی کرده‌است. کاشغری این اثر را در ۸۲ سالگی تألیف کرده و در ۹۷ سالگی در اواخر قرن پنجم وفات کرده‌است.

دیوان لغات التورک در هشت کتاب و هر کتاب به دو بخش «اسما» و «افعال» تقسیم شده‌است. در هر دو بخش با توجه به صور و اَشکال املای لغات تورکی در آن عصر، نخست لغات دو واجی، سپس سه واجی، چهار واجی، پنج واجی و سرانجام واژه‌های شش واجی به ترتیب الفبایی آمده‌است. این سازه‌نگاری، در هرجا لغات سالم را از غیرسالم جدا کرده و الفاظ مهموز، اجوف، لفیف، مثال، مضاعف و ناقص را نیز جداگانه تنظیم کرده‌است.

تمام اشعار مذکور در کتاب دارای وزن هجایی هستند. وزن هجایی، وزن بومی و ملی تورکی است که از گذشته‌های بسیار دور تغذیه می‌شود. برخی از قالب‌های هجایی بسبب کاربرد بیشتر، نامهای خاصی یافته‌اند، نظیر: گرایلی، قوشما، بایاتی و جز آن. حداکثر شمارش هجایی یک مصراع ۱۶ هجاست به سبب تناسب و انتظام هجاهای مصاریع، قانون تقطیع نیز برای هر مصراع جاری است

با تدبر در کتاب می‌توان قالبهای شعری رایج در آن عهد  را دانست که چندی از آنها به این شرح‌اند:

۱. قالب پنج هجایی با تقطیع آزاد

۲. قالب شش هجایی با تقطیع آزاد

۳. قالب هفت هجایی با تقطیع آزاد

۴. قالب هشت هجایی با تقطیع ۴+۴

۵. قالب ده هجایی با تقطیع ۵+۵

۶. قالب یازده هجایی با تقطیع ۷+۴

۷. قالب دوازده هجایی با تقاطیع ۴+۴+۴ و ۶+۶ و ۷+۵

۸. و…