به گفته رئیس سازمان صنعت و معدن استان آذربایجان غربی، دریاچه اورمیه بزرگترین معدن ایران است. وجود ۱۰ میلیارد تن مواد معدنی در دریاچه، اورمیه را به غنی ترین ذخیره معدنی ایران تبدیل کرده است. نمک دریاچه اورمیه حاوی «سدیم»، «پتاسیم»، «استات کلسیم»، «لیتیوم»، «منیزیم»، «کلر»، «برم»، «سولفات» و «بی کربنات» و … است. این مواد معدنی کاربردهای زیادی در صنعت و کشاورزی دارند.
بهره برداری از مواد معدنی دریاچه اورمیه سابقه طولانی دارد. با این وجود، درک غیراصولی و عدم رعایت الزامات زیست محیطی در بهره گیری از این فرصت بی نظیر، نوید یک بحران جدید و غیرمنتظره را می دهد. کنترل ناکافی و حتی ناآگاهی سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به تخلفات بهره برداران، اصرار بر عملکرد نامناسب سازمان حفاظت از صنایع و معادن و بی توجهی به هشدارهای نگران کننده کارشناسان و فعالان محیط زیست در خصوص روند استحصال نمک از این محل، تبدیل دریاچه اورمیه به چرنوبیل ایران را تسریع بخشیده است.
دریاچه اورمیه در شمال غربی ایران و بین استان های آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد. این اکوسیستم آبی در سال ۱۹۶۷ به عنوان «منطقه حفاظت شده»، در سال ۱۹۷۰ به عنوان «پارک ملی» و در سال ۱۹۷۶ توسط یونسکو به عنوان «ذخیره‌گاه زیست کره» به دلیل ویژگی‌های اکولوژیکی منحصربه‌فرد به ثبت رسید.
کمتر از ۲۵ سال پیش، این دریاچه ۶۰۰۰ کیلومتر مربعی بزرگترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه نمک جهان بود. اکنون دریاچه ارومیه در آستانه خشک شدن است و بیش از ۶۰ درصد از خاک و ۹۰ درصد حجم آبی خود را از دست داده است.
گسترش چاه های غیرمجاز، احداث سدهای فراوان در حوضه آبریز دریاچه اورمیه و عدم پرداخت حق آبه زیست محیطی، احداث پل شهید کلانتری در وسط دریاچه، تبدیل گسترده مزارع دیم به مزارع آبی، کاهش بارندگی به دلیل تغییرات آب و هوایی و … باعث خشک شدن بخش اعظم این زیست‌محیط شده است. خشک شدن دریاچه اورمیه باعث ته نشین شدن میلیاردها تن نمک و مواد معدنی در ذخایر آن شده است.
در دهه های اخیر مردم محلی به طور سنتی معدنچیان اصلی نمک دریاچه اورمیه بوده اند. اما در حال حاضر املاح و مواد معدنی این دریاچه به منبع اصلی راه اندازی کارخانه های صنعتی آذربایجان غربی و شرقی و استان های فارس تبدیل شده است. بیشترین مصرف نمک خشک دریاچه ارومیه در تامین مواد اولیه صنعت شیشه، صنعت تولید ترشی و غیرمستقیم در کارخانجات مواد شوینده است. از این نمک برای پخت و پز (در صورت شسته شدن) و برای آب کردن یخ جاده ها نیز استفاده می شود.
همچنین به دلیل املاح معدنی فراوان موجود در گل دریاچه اورمیه به ویژه گوگرد، ترکیبات آهن، ید، نمک مناسب، مواد آلی مختلف و میزان مناسب رادیواکتیویته یکی از بهترین گل‌های پزشکی است. سال هاست که همراه با مردم محلی، برخی شرکت ها اقدام به جمع آوری گل و لای از این دریاچه کرده اند.
تکنولوژی ضعیف و عدم سرمایه گذاری
برای جلوگیری از آسیب به محیط زیست در نتیجه استخراج و فرآوری نمک دریاچه اورمیه نیاز به سرمایه گذاری و فناوری روز وجود دارد.
به گفته معاون اقتصادی استانداری آذربایجان غربی: «بر اساس مصوبه بیست و پنجمین جلسه شورای نمایندگان وزارت صنعت و معدن، شناسایی پروژه های استخراج منیزیم و پتاسیم دریاچه ارومیه به ستاد کل استان واگذار شد. این پروژه ها در قالب سرمایه گذاری ثابت به مبلغ ۲۵۰ میلیون دلار و بودجه عمومی ۱۶۶۰ میلیارد ریال برای تولید ۵۰۰ هزار تن کلرید سدیم، ۵۰ هزار تن سولفات پتاسیم، ۶۰ هزار تن کلرید منیزیم، ۲۰۰ هزار تن سولفات در نظر گرفته شده است.»
اما به دلایل نامعلومی این پروژه ها هنوز اجرایی نشده است. در حال حاضر ایران سولفات پتاسیم و برم تولید نمی کند. این کشور با واردات سالانه حدود ۳۰۰ هزار تن سولفات پتاسیم (به عنوان کود شیمیایی) یکی از بزرگترین واردکنندگان این محصول است. در صورت سرمایه گذاری کافی در استان های حاشیه دریاچه اورمیه می توان از پتانسیل معدنی دریاچه برای توسعه صنعتی منطقه استفاده کرد.
این در حالی است که به گفته معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی در حال حاضر سالانه حدود ۲ میلیون تن نمک از این دریاچه استخراج می شود. این مقام دولتی در گفت و گو با رسانه ها گفت: «امسال برای هر پروانه از حوزه دریاچه اورمیه در مساحت ۲۰ هکتار ۱۲ پروانه صادر شده است.»
استخراج همین میزان مواد معدنی از دریاچه اورمیه مشکلات متعددی را در این منطقه ایجاد کرده است. شرکت های بهره بردار بدون رعایت الزامات زیست محیطی به سرعت در حال تخریب عرصه دریاچه اورمیه هستند و آب این اکوسیستم ارزشمند را آلوده می کنند.
مین‌گذاری چرنوبیل ایران
این فعالان محیط زیست ساکن اورمیه در گفت و گو با ایران وایر وضعیت کنونی دریاچه اورمیه را به فاجعه چرنوبیل تشبیه کرده و می‌گوید: «بحران دریاچه ارومیه غیرقابل برگشت است. در دولت روحانی، مسئولان ستاد احیای دریاچه اورمیه در تهران به دریافت ۱۵ هزار میلیارد تومان بودجه اعتراف کردند؛ اما نتیجه کار آنها نصف شدن حجم آب دریاچه ارومیه در یک سال گذشته است. مسئولان محلی به ویژه مسئولان محیط زیست وظیفه خود را حمایت از معدن کاران نمک قرار داده اند نه حفاظت از دریاچه اورمیه. سال هاست که صدای اعتراض فعالان محیط زیست به استخراج غیراصولی نمک از دریاچه اورمیه شنیده نمی شود. سازمان حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی با وجود اینکه شواهد فراوانی وجود دارد، آلودگی و آسیب های ناشی از مجموعه نمک شرکت کاوه سودا را تکذیب می کند. این سازمان حتی اجازه داد زباله های شیمیایی این شرکت مستقیماً به دریاچه ارومیه منتقل شود. مسئولان، آسیب زیست محیطی به دریاچه اورمیه و طوفان های نمک آن را به هیچ وجه نمی بینند. آنها مردم آذربایجان را با فاجعه چرنوبیل تنها گذاشتند.»
شرکت کاوه سودا مراغه بزرگترین تولید کننده کربنات سدیم و شیشه در ایران است. مواد اولیه این شرکت آهک و نمک می باشد. بیش از ۵۰۰ هزار تن نمک مصرفی در این شرکت از دریاچه اورمیه استخراج می شود.
کاوه سودا در سال ۱۳۷۹ مجوز ساخت گرفت و در سال ۱۳۸۴ افتتاح شد. پس از انفجار تالاب های کارخانه کاوه سودا در سال های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۹، پسماندهای شیمیایی و خطرناک این شرکت به منطقه سرازیر شد. این پسماندها منابع خاک و آب زیرزمینی منطقه و پارک ملی دریاچه اورمیه را به شدت آلوده کرده است. در پی این حادثه، شورای تامین استان آذربایجان شرقی طرح انتقال فاضلاب این شرکت به دریاچه اورمیه را تصویب کرد که اعتراض شدید فعالان محیط زیست این منطقه را برانگیخت.
مدیران سازمان حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی و شرکت کاوه سودا مدعی هستند که فاضلاب این شرکت با آب دریاچه ارومیه سازگاری دارد و نمی تواند دریاچه اورمیه را آلوده کند.
اما در سندی که ایران وایر به دست آورده است، آمده است: «آزمایشگاه سازمان محیط زیست استان آذربایجان شرقی با انجام آزمایش بر روی پساب، آلودگی کارخانه کاوه سودا را تایید کرده است. بر اساس این سند، ۸ شاخص پساب کارخانه کاوه سودا بیش از حد و در برخی موارد خطرناک ارزیابی شده است.
همچنین شرکت کاوه سودا به همراه سایر شرکت ها استانداردها و الزامات زیست محیطی برداشت نمک از میدان دریاچه اورمیه را رعایت نمی کند.
عدم رعایت استانداردهای بهره برداری نمک دریاچه اورمیه
یکی از محققان سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با اشاره به این که به دلیل ضعف سازمان حفاظت محیط زیست، الزامات زیست محیطی استخراج نمک از بستر دریاچه برآورده نمی شود، ادامه می دهد: «کارشناسان و فعالان محیط زیست نه به برداشت مواد معدنی از دریاچه اورمیه بلکه به کمیت و کیفیت آن معترض هستند و در صورت رعایت الزامات زیست محیطی در روند برداشت نمک، دریاچه اورمیه می تواند به فرصتی بی نظیر برای توسعه آذربایجان و حتی تامین هزینه های احیای دریاچه ارومیه تبدیل شود.»
این محقق معتقد است که تحقیقات انجام شده در ایران برای تعیین الزامات زیست محیطی برای بهره برداری از دریاچه ها ناکافی است. سازمان حفاظت محیط زیست استانداردهای مشخص و علمی برای اکوسیستم دریاچه اورمیه تدوین نکرده و به توصیه کارشناسان و فعالان محیط زیست عمل نمی کند. وی ادامه داد «نمک از آب نمک و یا از بستر خشک دریاچه استخراج می شود، اکنون با توجه به کاهش شدید آب دریاچه اورمیه، نباید اجازه استخراج نمک داده شود، زیرا این روش باعث کاهش حجم آب دریاچه می شود. در مورد برداشت از بستر خشک دریاچه باید عمق دقیق رسوبات هر منطقه مشخص شود و بر همین اساس اجازه برداشت داده شود. در غیر این صورت برداشت از اعماق غیر کارشناسی به بستر دریاچه آسیب جدی وارد می کند. همچنین نمک ها به طور طبیعی پس از ته نشین شدن در بستر دریاچه کمی سخت می شوند. استخراج نمک پیوند نمک با بستر دریاچه را مختل و ضعیف می کند و شرایط را برای طوفان های گرد و غبار و نمک ایجاد می کند. تردد در جاده ها و از بین رفتن نمک و آب شور ناشی از آن، تشکیل گرد و غبار در حین بهره برداری و وزش باد از سطح رسوبات نمکی از دیگر خطرات انباشت نمک است. در نهایت، در کنار نیاز به تامین تجهیزات و فناوری مناسب برای استخراج نمک، بستر آسیب دیده دریاچه پس از بهره برداری باید احیا شود.»
دریاچه ارومیه بزرگترین معدن ایران است. در صورت وجود سرمایه گذاری کافی، این معدن می تواند به تغییر سبک زندگی مردم منطقه از کشاورزی به صنعتی کمک کند. اما ادامه روند بهره برداری از نمک دریاچه اورمیه و عدم رعایت الزامات زیست محیطی، ضعف ساختاری نهادهای نظارتی و حتی بی توجهی سازمان حفاظت محیط زیست به تخلفات بهره برداران، فرصت اقتصادی نیست، بلکه مین‌گذاری چرنوبیل ایران است. معدنی که به شکل طوفان نمک منفجر خواهد شد.
ترجمه از تورکی آذربایجانی به فارسی توسط بخش فارسی گروه خبری ای‌ان‌تی
