خان‌نشین اورمی، خوی، باکو، تبریز، اردبیل، قوبا، گنجه، قاراباغ، مراغه و دیگر خانات هر کدام در مناطق خود به اداره منطقه خود می.پرداختند. قدرت‌گیری افغان‌ها، لرها و حتی تورکان قاجار باعث نزدیکی این خانات به هم می.شد بطوریکه با ابتکار خان اورمیه، اتحادیه خانات کل آزربایجان به ریاست «محمدقلی خان افشار» تشکیل شد. قوی شدن قوای مهاجم به آزربایجان باعث شد تا برای مقابله با این تهاجمات، هر یک از خانات به دول روس یا عثمانی متمایل گردند. بعضی از خانات آزربایجان، پرداخت خراج به روس یا عثمانی را به تسلط قوای دیگری ولو قاجار ترجیح می‌دادند. موضوع تنها مقابله با اشغال سرزمینی بود و بسیاری از این خانات معتقد بودند که با تحت الحمایگی به روس یا عثمانی تنها مجبور به پرداخت باج و خراج سالیانه به دولت‌های فوق خواهند شد نه تسلط سرزمینی.
قدرتمند شدن آغامحمدخان قاجار و نیت وی برای تصرف آزربایجان سران خانات آزربایجان را متوحش نمود. ابراهیم خان جوانشیر، خان قاراباغ به مقابله با وی پرداخت و توانست قشون قاجار را به گرجستان سوق دهد. آغامحمدخان دوباره به قاراباغ متوجه شد و به محاصره قلعه شوشا پرداخت که در این حین توسط افرادش کشته شد. لشکر قاجار با شنیدن کشته شدن آغامحمدخان منهدم شد و مدعیان تاج و تخت سربرافراشتند که قرعه سلطنت به نام برادرزاده آغامحمدخان، باباخان ملقب به فتحعلی‌شاه افتاد. تلاش روسیه این بار معطوف به تصرف ارضی خانات آزربایجان بود که با مقابله عباس میرزا این تلاش‌ها با مانعی جدی روبرو شد. ولی قوای عباس میرزا متوجه ضعف خود در این جنگ‌های ده ساله بودند. فتحعلی‌شاه برای استفاده از توازن سعی کرد به انگلیس و فرانسه نزدیک شود. ولی این ناپلئون بود که به همراهی با فتحعلی‌شاه علیه روسیه رضا داد. قصد وی رسیدن به هندوستان بود ولی با پیمان صلح فرانسه با روسیه، ناپلئون هم فتحعلی‌شاه و عباس میرزا را تنها گذاشت. انگلیس برای جلوگیری از پیشروی روس‌ها به آبهای گرم وساطت کرد و ۱۲ اکتبر ۱۸۱۳ عهدنامه گلستان مابین دولت ایران قاجاریه و روسیه بسته شد. براساس مفاد این پیمان، تمام سرزمین‌های شمال آراز بجز خانات ایروان و نخجوان به روسیه واگذار می‌شود و در عوض روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و فرزندانش حمایت می‌کند.
بروز اختلافات ارضی در اثر نبودن مرز مشخص، فتوای علما و تمایل روس‌ها به نزدیکی به جنوب باعث شد تا جنگ‌های دو ساله‌ای از سال ۱۸۲۶ رخ دهد که در این جنگ‌ها دوباره عباس میرزا شکست خورد و روس‌ها به جنوب آراز سرازیر شدند. تبریز، اردبیل، سلماس، خوی، اورمیه تا میانه به تصرف قوای روسیه درآمد. عباس میرزا با عقد قرارداد تورکمنچای در نزدیکی شهر میانه، خانات ایروان و نخجوان را به روسیه داد تا آنها نیز تمام شهرهای جنوب آراز را تخلیه نمایند. روسیه در قبال غرامت جنگی شهرهای اورمیه، سلماس و خوی را گرو نگه داشت که بالاخره عباس میرزا با پرداخت مبلغ هنگفتی از طلاجات شخصی خود و خانم و فرزندانش، شهرهای فوق را باز پس گرفت و الی الابد رود آراز مرز دولت ایران قاجاری و روسیه تزاری گردید.
آزربایجانی‌های دو سوی آراز سال ۱۸۲۸ با یک ملت و زبان واحد به نام تورکی، دو مسیر و مدل تکامل فرهنگی و اقتصادی جداگانه و صد البته متفاوت طی کردند. مظاهر تمدن غربی نظیر موسیقی، هنر، نشریه، مدارس در شهرهای آزربایجان شمال آراز نظیر تفلیس، ایروان، گنجه و باکو جای گرفت و ادبیات تورکی آزربایجان مجال رشد و نمو پیدا کرد. آزربایجان جنوب آراز نیز بجای فربه نمودن فرهنگ، ادبیات و زبان خویش، نقش دایگی ممالک محروسه ایران را پیش گرفت و وجود برجسته خود را وقف فربه نمودن تمام زبانها و فرهنگ‌های اقوام ایران کرد الا فرهنگ، هنر، ادبیات و اقتصاد خود.
به صورت غیر رسمی سال ۱۲۸۸ شمسی ( تصرف تهران بدون حضور قوای آزربایجانی) و به صورت رسمی سال ۱۳۰۴ شمسی ( آغاز سلطنت پهلوی) پایان نقش بارز و کلیدی آزربایجان در ایران محسوب می‌شود که در دوران صفوی، افشار و قاجاریه صاحب آن بود.
«دکتر توحید ملک زاده» – ۲۱ بهمن‌ماه ۱۴۰۲
