کارشناسان محیط‌زیست، خشکی دریاچه ارومیه در ایران را بحرانی‌ترین مسئله محیط زیستی این کشور می‌دانند که هم عامل انسانی و هم عامل طبیعی و تغییرات اقلیمی در آن موثر بوده است.
بر اساس گزارش مرکز مطالعات ایران که با عنوان «مسئله آب در ایران» منتشر شده، این کشور در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان قرار داشته و با شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک و میانگین سالانه 242 میلی متر بارندگی با مشکلات عدیده آبی و زیستی مواجه است.
در حالی که 91 درصد از ظرفیت آبی ایران در کشاورزی و 2 درصد در صنعت استفاده می‌شود، 11 استان این کشور با جمعیت 37 میلیون نفری با کمبود آب مواجه هستند.
علاوه بر دریاچه ارومیه که اصلی‌ترین مسئله محیط زیستی فعلی این کشور است دریاچه‌هایی مانند گاوخونی، بختگان، انزلی و هامون نیز به دلایلی مانند افزایش جمعیت، استفاده بیش از آب در بخش‌های کشاورزی و صنعت، کاهش بارندگی، تبخیر زیاد و تغییرات اقلیمی در معرض خشکی هستند.
طبق آخرین گزارش‌ها، 95 درصد دریاچه ارومیه که با اکوسیستم خود از اهمیت بین‌المللی برخوردار بوده و در فهرست «ذخایر زیست کره یونسکو» قرار دارد، خشک شده است. این وضعیت نه تنها برای حوضه دریاچه بلکه برای حوضه آبریز آن نیز خطرناک است. همچنین علاوه بر ایران کشورهای اطراف مانند ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و عراق به دلیل احتمال بالای انتقال مقادیر بالای نمک موجود در دریاچه خشک شده با خطر خشکی اراضی حاصلخیز و بیمارهای تنفسی روبه‌رو هستند.
در همین رابطه توبا ائوریم مادن، هماهنگ‌کننده سیاست‌گذاری موسسه آب ترکیه در گفت‌وگو با خبرنگار آناتولی با اشاره به وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه و خطر بالقوه آن برای حیات طبیعی و انسانی در منطقه اظهار داشت: کشاورزی و دامداری که مهمترین منبع درآمد روستاییان اطراف دریاچه ارومیه است. طی سال‌های اخیر مصرف بیش از حد آب توسط آنان و عدم نظارت کافی بر این امر نیز یکی از دلایل خشکی دریاچه است.
وی با تاکید بر اینکه رسوبات نمک به وجود آمده در اثر خشک شدن دریاچه ارومیه بر کیفیت خاک و آب تاثیر منفی می‌گذارد، گفت: بدتر شدن کیفیت آب باعث افزایش استفاده از منابع آب زیرزمینی محدود شده است.
– خطر مهاجرت اجباری از منطقه
مادن با بیان اینکه تغییر اقلیم نیروی محرکی بر مهاجرت دارد، اظهار داشت: تخریب محیط زیست می‌تواند نیروی محرک برای مهاجرت در مناطقی باشد که بی ثباتی اقتصادی یا سیاسی در آن حاکم است. زیستگاه‌های گیاهی و جانوری در دریاچه ارومیه در بین دو استان آذربایجان غربی و شرقی در معرض تهدید هستند و علاوه بر پیامدهای اکولوژیکی، پیامدهای اجتماعی-اقتصادی برای مردم این دریاچه دارد. منطقه‌ای که معیشت آن به آب دریاچه ارومیه بستگی دارد.
وی با اشاره به اینکه نسبت جمعیت روستایی و شهری ارومیه در سال 1986 حدود 51 به 49 درصد بوده اما در سال 2006 به 34 درصد به 66 درصد و در سال 2016 به 28 به 72 درصد تغییر یافته است، افزود: مهاجرت از روستا به شهر در تمام مناطق ایران مشاهده می‌شود، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که تراکم مهاجرت در حوضه ارومیه بیشتر است و این ناشی از کاهش سطح دریاچه است. هزاران هکتار اراضی کشاورزی به دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه آسیب دیده و 3 میلیون نفر بر اثر افزایش بیکاری مهاجرت کرده‌اند.
– افزایش آبیاری کشاورزی اثرات منفی بر دریاچه ایجاد کرده است
یوسف علیزاده، پژوهشگر فوق دکتری (پسادکتری) دانشگاه فنی استانبول نیز که مطالعات آکادمیک در مورد خشک شدن دریاچه ارومیه انجام داده نیز در این باره اظهار داشت: با توجه به توسعه کشاورزی و کاهش بارندگی سطح آب دریاچه که در سال 1995 حدود 5 هزار و 982 کیلومتر مربع بود، در سال 2006 به 4 هزار و 58 کیلومتر مربع کاهش یافت و تا سال 2014 نیز 90 درصدش خشک شد.
وی تصریح کرد: بعد از سال 2014 با افزایش بارندگی و رها شدن آب بیشتر از سدها، سطح آب کمی افزایش یافت، اما پس از سال 2020 سطح آب مجددا کاهش یافت و 95 درصد از سطح دریاچه خشک شده است. سطح کشاورزی آبی در حوضه دریاچه ارومیه از سال 1975 تا 2011 از 1265 کیلومتر مربع به 5525 کیلومتر مربع افزایش یافته است که نشان دهنده افزایش پنج برابری طی 40 سال است. اما در نتیجه کاهش آب، مناطق کشاورزی نیز کاهش یافته و در سال 2018 به حدود 4 هزار و 850 کیلومتر مربع رسید.
علیزاده با اشاره به مطالعات اثرات عوامل اقلیمی از جمله افزایش دما و کاهش بارندگی و عوامل انسانی مانند رشد جمعیت، شهرنشینی، مشکلات مدیریت منابع آب، گسترش مناطق کشاورزی، استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی و سطحی افزود: وقتی عامل اقليم يعني افزايش دما و كاهش بارندگی را در نظر بگيريم، می‌توان گفت که تنها 20 درصد در خشک شدن درياچه نقش داشته و سهم اصلی در خشک شدن دریاچه با 80 درصد عامل انسانی است.
(خبرگزاری آناطولی)
