آزربایجان دونیانین ان اسکی یاشاییش و مدنیت اوجاق لاریندان بیریسی اولاراق تانینماقدادیر. آزربایجان تورپاغیندا یاشایان بوگونکو اینسانلاریمیزین ذهنیتی و اینانج لاری، اسکی و مدرن چاغلاردا اولان دونیاگؤروش و ایدولوگیالارلار سالدیری و ائتگیسینه معروض قالاراق ایچینه دؤنوش دوشونجه لردن یوخسون اولموش دور او اوزدن ده یاد دوشونجه و اینانج لار اساسیندا ذهنیت بیچیمله نیب و حرکت ائتمیش دیر. ان اساس اوچ ائوره دونیاگؤروشونو اؤزت اولاراق آچیقلاییب میللی ذهنیتیمیزی کورلاییب و چورلایان اینانج لاری گؤسته ره رک میللی دوشونجه میزین آیدینلاشماسینا یاردیم ائتمه یه چالیشاجاییق.
میف (اسطوره)
تخمینا ۷۰ مین ایل اؤنجه دن اورتایا چیخان اوسلو اینسان(هومو ساپییئنس) اینسان تاریخینده یئنی بیر باشلانقیجین و اینسان ائوریمین(تکامل) یارانماسیندان خبر وئردی. بیولوژیک وارلیقدان قوپوب، مدنیت و سوسیال توپلولوغا کئچن اینسانلار، دوشونجه سیستمی اولاراق تانینان میف لر یاراتمیش لار و میف لر ایسه اونلارین اینانج، دوشونجه و داورانیش قورال لارینی قاپساییردی.
توپلاییجی و اووچو اینسان توپلولوق لاری دوغا اولای لاری قارشیسیندا گوجسوز قالدیقلاری اوزوندن بوتون مساله لره اؤزللیکله دوغا، ائورن(کاینات) و اینسان لارین نئجه و نییه یارانماسینا یانیت وئرمک اوچون میف دوشونجه سیستمینی یاراتمیش لار.
دوغا اوزره باشقا یارادیق(موجودات) لارلا بیرگه یاشایان اینسان اوغلو ائورنین یوزلرجه اویونچولاریندان بیریسی ایدی.
تورک لرین میف باخیش لاریندا هر شئی جانلی ایدی و هر شئیین روحو و اییه سی(ییه) وار ایدی.
تورک لرین گؤی تانری و قام(شامان) اینانج لاریندا، یئر کوره سی ائورن ده اولان جیسم لر کیمی دئوینگن(حرکتلی) ایدی. اونلارین آنلاییش لاریندا هانسیسا بیر مکان، مرکزیت داشیمیردی چونکو باخیش لاری یئر اوزونه دئییل گؤی اوزونه دوغرو ایدی.
تورک قام ایناج لاریندا آغاج، سو، داش، تورپاق، داغ، گؤی، اود و ساییرا شئی لر باشلانقیج و قوتسال ایدی لر و تورک اینسان لاری اونلارلا دانیشیب اونلارا سایقی گؤستریردیلر. اصلی کرم و ملیک ممد ناغیل لاریندا دا بونا تانیق(شاهد) اولوروق.
دده قورقود ایسه
یئرلو قارا داغلارین ییقیلماسون
کؤلگه لیجه قابا آغاجین کسیلمه سون
دئیرکن اونلارا اولان سایغی و اینانج لاردان خبر وئرمک ده دیر.
یاشام آغاجی دوشونجه سی اونون باشلانقیج دیریلیک و آرتیم آنلاییشینی سرگیله مکده دیر. اوغوزخانین بیر قادینی گؤیدن و ایشیقدان دوغولور و او بیری قادینی ایسه سو اوزرینده بیتن آغاجین ایچیندن یارانماقدادیر.
تورک لرده اولان دوغا اینانج و سئوگیسی اونلارین اسکی دونیاگؤروش لرینده قاباریق شکیلده یانسیماق دادیر.
او اینانج لارین ایزلرینی هله ده دینده، فولکلوردا، اینانج لاردا و اینجه صنعتده گؤره بیلیریک و اونلار اودلارا، چیراغا، پیرآغاجلارینا و سویا اولان آندلار کیمی یاشاماق دادیرلار.
دین
یئرکوره سینین نئچه درجه قیزماسی ایله آرتیم و بوللوق یارانمیش و اکین اوچون شراییط یارانمیش دیر.
۱۲ مین ایل اؤنجه یارانان اکین دئوریمی اینسان تاریخینده یئنی بیر صحفه نین آچیلماسینا ندن اولموش دور.
داغ لارداکی کؤهول و ماغارالاردان داغ اته یی، چای قیراق لاری و دوزنلیک لره ائنن اینسان توپلولوق لاری اکین ساحه لرینی چوخالدیب داهادا آرتمیش لار.
متال الده ائتمک واسیطه سیله یئرلری داهادا درین شوملاییب اکین ساحه سینده آرتیم یارادان اینسانلار, بیر سیرا حیوان نوع لرینی اهلی لشدیریب، اکین ساحه سینده چالیشدیریب و مالدارلیغا آتدیم آتمیش دیر.
آرتیق دوغا و حیوان لار اینسان اوغلونون ال آلتیسی یارادیق لارینا دؤنوشوردولر و اینسان لار دوغادا مداخله ائتمکله داهادا گوجله نیردیلر.
اکین ائوریمینین دمیر دؤنمینده(تخمینا ۳۰۰۰ ) اینسان داهادا گوجله نیب و یئر اؤز اراده سینی سرگیله ییر. بئله اولان حالدا ائوره نین ایکی اویونچوسو اویون اویناییر باشقالاری ایسه سؤنوکورلر. اینسان و تانری.
حراری دئمیشکن اینسان تانری ایله آنلاشما یاپیر و ائوره نین ان اوستون یارادیغینا چئوریلیر.
او دؤنمدن یارانان دینی اینانج لارین بیر چوخوندا دوغا و ائورن اینسان اوچون یارانماسیندان و اونلارین اینسان اختیاریندا اولماسیندان سؤز گئدیر.
مونتسکیو دئییر؛ هر بیر قورال، تؤره و دینی حؤکم لرین آرخاسیندا اونلاری یارادان ائتنوسون کولتور و جغرافیالاری دایانماقدادیر. بئله اولان حالدا تورک لر دین دؤنمینده داها آرتیق میللی ذهنیت لرینی الدن وئرمه یه دوغرو سوروکلنمیش لر. داها چوخ شعوبیه دوشونجه سیستمیندن یارالانان تورک ذهنیتی هله ده بو چورلاردان قورتاریب یارالارینی ساغالدا بیلمه میش دیر.
مدرنیته
اوس و بیلیم اساسیندا داهادا ایره لیله ین اینسان صنایعلشمه، شهرلشمه نی یارادیب گئنیشلندیردی و یئنی دؤولت بیچیمینی یاراتماقلا یئنی بیر دونیایا آیاق باسدی.
بیلیم واسیطه سیله دونیادا داها چوخ رول اوینایان اینسان آرتیق یئنی دونیانین تک قالان اویونچوسو ایدی.
دین دیل لرینین و امت لرینین ایچیندن قوپوب دنیوی دوؤلت-میللت لر یارادان اینسان توپلوم لاری گئنل اراده لرینی سرگیله مک اوچون بیر-بیرلریله آنلاشیب توپلومسال آنلاشمانی اورتایا قویموش لار. گوج داهادا گئنل له شیردی و دموکراتیک سیستم لر قورولوردو. دونیا اوزو داها هیزلا و داها گئنیش شکیلده دییشیردی.
مدرن دؤنمده گوجله نن باتی، دونیانین بیر چوخ یئرلرینی همده دوغو دونیاسینی اله کئچیریب تورپاق لارینی سؤمورمه یه باشلامیش دی.
قاجار تورک دؤنمینده باش وئرن مدرنیته آخیم لارینین نماینده لری، بؤلگه ده فارسچیلیق اساسیندا بیر میللت دؤولت بیچیمینین یارانماسینی جیزمیش دیلار.
تورک لرین یئنی دونیادا ضعیف له ییب، یئنیلمه لری، آزربایجان تورپاق لارینین پارچالانیب بؤلونمه سینه ندن اولسادا، سیاسی گوج لرینین ایتیریلمه سی اوزوندن مدرن دونیایا فارس پنجره سیندن باخماغا مجبور قالدیلار.
یئنی یارادیلان بیر فارس چیلیق بیچیمی، تورک لرین اریییب، آسیمیله اولماسینا، میللی منلیک لرینی ایتیرمه سینه و میللی ذهنییت-ین کورلانماسینا ندن اولدو.
مدرن چاغدا یارانان دوشونجه و ایدولوگیالار فارس دیل و کولتور واسیطه سی و سالدیری سیلا تورک میللتی نین قافالارینا یاغدیریلدی و بئله لیکله ده یئنی دونیانین نئچه یؤنلو ضربه لری و چورلاری اونلاری داهادا اؤز میللی وارلیق لاریندان اوزاقلاشدیرماغا ساری آپاردی.
سونوج؛
میللی ذهنیت و دوشونجه نین آیدینلاشماسیندا، اؤنجه هر بیر ائوره نین اینانج و دوشونجه چورلاری بللی اولوب تانینمالی دیر و بیلیمسل شکیلده گؤزدن کئچیریلیب میللی ذهنیت دن سیلینمه لی دیر، سونرا ایسه میللی چیخارلار اساسیندا یارادیلان دوشونجه سیستمی اسکی و چاغداش دوشونجه لرین یارارلی و گوجلو یئرلرینین ترکیبیندن اولوشمالی دیر.
بئله اولدوقدا میللی دوشونجه میز گله جه ییمیزه ایشیق ساچیب، میللی اؤزگورلویو ساغلایاجاق دیر.
سیامک میرزایی
