ژاک دمورگان و جغرافیای ترکان‌ ایران نویسنده :کیانی اجرلو

ژاک دمورگان باستان شناس معروف فرانسوی است که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در ایران به تحقیقات تاریخی و جغرافیایی مشغول بود . وی به مدت ۱۵ سال مدیریت هیئت علمی اکتشافات فرانسه در شوش و نواحی مختلف در ایران را بر عهده داشت و در شناسایی تمدن ایلام تلاشی فراوان نمود . دمورگان در عین حال مهندس معدن و زمین شناس نیز بود . کتاب ایشان ” مطالعات جغرافیای ایران” با ترجمه و عنوان ” هیئت علمی فرانسه در ایران ” منبع خوب برای مطالعه ترکیب جمعیت شهر ها، و ایالات دوره اواخر حکومت قاجاریه است . در عین حال دمورگان هرجا فرصت یافته یا به وقت مقتضی در مورد تاریخ و باستانشناسی و مطالب مربوط به نژادهای ساکن در این نواحی نیز توضیحات مشروح و مفید داده است. در خصوص مباحث تاریخی ایشان با رجوع به تاریخ باستان ایلامی مادها را عنصر یافثی و تورکی می داند دمورگان می گوید : به هنگامی که امپراطوری آشورهنوز وجود نداشته است ،مناطق جنوب غرب ایران ،از طرف یک قوم نیرومند و رزمجو به نام ایلام از نژاد توران که با تمام قوا علیه توسعه بسط قدرت سامی های کلده می جنگیده اند، مسکون می بوده است۱ . ان گاه می افزاید ” آنچه که می دانم این است که هر دو قوم ماد و ایلامی به لهجه تورانی صحبت می کردند و بالنتیجه هردو ایشان خویشاوند اندکی داشتند ۲. در توصیف پراکندگی جغرافیای قوم یافثی یا تورانی می گوید : تورانی های آلتایی در ایران بوسیله ترک های تاتار در غرب و ترکمن ها در شمال نماینده می شود و ترک های آذربایجان تمامی ایالتی به همین نام را اشتغال می کنند۳. وی در مورد آذربایجان می گوید :” آذربایجان به معنای صحیح کلمه سرزمین ترکان ایران است”۴. دمورگان احتمال منسوبیت مادها به گرجیان را ضعیف و فاقد اعتبار می داند و در این مورد اذعان می دارد:” کلنی های گرجی که در ایران می یابیم ، بقایای یک اشغال ابتدایی منطقه سرزمین نیستند .بعلاوه آنها هرگزثابت نکرده اند که این نواحی را اشغال نموده اند این دسته ها زائیده وقایع نسبتا اخیر بوده است”۵. روشن است که نویسنده وجود گرجی ها در ایران را مربوط به وقایع و لشکرکشی های دوره صفویه و قاجار می داند . دمورگان در بررسی شاهنامه فردوسی،و تخاصم بین ایران و توران را مربوط به دوره هخامنشی و وقایع بین مادها و پارسیان می داند که بعدا به کل تاریخ ایران تعمیم یافته است. برای فردوسی عنصر تورانی تجسم تاریکی بوده است که در فلسفه دینی زردشت با نور و اهورا مزدا در نبرد دائمی بسر می برد . در اینجا فلسفه زندگی با آنچه که موقعیت و بقای یک ملت نامیده می شود درهم آمیخته و فلسفه جهانبینی فردوسی را شکل داده است. آن جهان بینی که بعد از گذشت چندین قرن به صورت خشم فروخفته علیه هویت گرایی ،ممالیک محروسه فوران نمود . اما دمورگان تصریح می کند، در وضع فعلی ، یعنی حاکمیت قاجارها در ایران ، شاهنامه صرفا مایه تفنن شاه است، زیرا هیچکس و حتی شاه قاجار خود یا دیگری را به صورت غول هراس انگیز تصور نمی کند : توران در پیروزی قطعی خود به صورت چهره های غول آسای عهود اولیه ظهور نکرد .فتحعلی شاه مردی جمیل و نابغه ای بزرگ بود و هیچکس سلطان فعلی [ ناصرالدین شاه] را زشت و بدریخت و قواره ،بی رحم و وحشی نمی یابد۶. حتی به عکس فکر می کند آنچه مایه آرامش و ثبات و آوازه شهرت ایران شده ، ترکان می باشند در توصیف خصوصیات اخلاقی و طبعی نژادها در ایران دمورگان ، پارسیان را مستعد کارهای تجاری ، اداری می داند به همین جهت شاه در جمع آوری قشون از این قوم برای محاربه با مداخلات خارجی رنج می برد :” تنبلی آنها نظیر ندارد و برای شخص تصور اینکه هخامنشی ها چگونه توانسته اند با چنین سپاهیانی دنیا را مسخر کنند ، و چطور پارتیان و ساسانیان توانستند در مقابل رومیان پایداری نمایند مشکل است”۷.
دمورگان زبان ترکی را خارج از حوزه آذربایجان زبان دوم کشور یاد می کند و به پراکندگی ترکان در کشور می پردازد و محدوده زیست آنها را مشخص می کند. نکته با اهمیت این نوشته ها ،شهر آستارا است ، که به لحاظ نژادی ترک و متعلق به ترکان می داند .در مورد مرزهای شمالی ، رود آراز مرز ممالک محروسه با دولت روسیه و ، این رود را قلمرو سیاسی می داند که از لحاظ جغرافیایی و نژادی فرقی با ترک های اذربایجان و ایران متصور نیست۸. وی تفاوت زبان ترکی آذربایجان با عثمانی را در تلفظ کلمات می بیند و معتقد است نفوذ لغات عربی در عثمانی زیاد است و به عکس در آذربایجان نفوذ لغات فارسی به شکل بارز خودنمایی می کند۹.
بهنام‌ کیانی اجیرلی
https://t.me/behnam_kianii
منبع :

۱-مطالعات جغرافیایی ایران ، ژاک دمورگان ، ترجمه کاظم ودیعی، ص۱۱۲ ، انتشارات چهر تبریز ، ۱۳۳۸)
۲-همان ص ۱۱۲
۳-همان ص ۹۴
۴-همان ص۳۷۰
۵-همان ص ۹۸
۶-همان ص ۹۶
۷-همان ص ۳۷۳
۸-همان ص۳۷۴
۹-همان ص ۳۷۲