جمهوری آذربایجان در روز دهم دسامبر ۲۰۲۰ رژه پیروزی مشتورکی با تورکیه در باکو برگزار کرد. مطالب بیان شده در این مراسم بخصوص قرائت قطعه «آرازی آییردیلار» توسط رئیس جمهور تورکیه از مهمترین حاشیه های این مراسم بود. دولتمردان تهران این شعر را دست درازی به تمامیت ارضی قلمداد کرده سعی بر نهایت استفاده از فرصت پیش آمده در راستای منافع خود کردند. در این مقاله به اختصار به بررسی اهداف، واکنشها و نتایج احتمالی پشت پرده این تنش خواهم پرداخت.
چند روزی از جنگ دوم قاراباغ نگذشته بود که تصاویر کمکهای ارسالی ایران به ارمنستان توسط آذربایجانیان جنوب آراز(ارس) افشا شد. به دنبال این افشاگری، اعتراضات خیابانی گسترده ای با مطالبه انسداد مرز نوردوز، در بعضی از شهرهای کلیدی آذربایجان از جمله تبریز، زنگان، اورمیه و تهران شکل گرفت و حاکمیت را به لاک دفاعی و انکار دیپلماتیک فروبرد. کمکهای ایران و واسطه گری برای ارسال تسلیحات نظامی روسیه به ارمنستان آنقدر واضح و مستند بود که تهران برای اقناع افکار عمومی تورکهای آذربایجان ایران، مطابق روال همیشه، موفق به انکار ترانزیت ادوات نظامی نگردیده، با تهیه گزارشی نمادین، مدعی دپوی تجهیزات در مرز مشتورک با ارمنستان و انسداد مرز نوردوز گردید.
از دیگر سو، بعلت مشکلات ناشی از تحریم‌های اقتصادی و تصور موقتی بودن نقض مکرر آتش‌بس بین طرفین درگیر، ایران از ورود به متن ماجرا و گشودن جبهه ای جدید و فعال در قفقاز امتناع نموده ترجیح داد در جنگ کم هزینه رسانه ای فعال باشد. بنابراین اغلب سیاستمداران مرکزگرای ایران، اعم از اصول‌گرا و اصلاح‌طلب، تحت تاثیر تبلیغات لابی‌های ارمنی و بدون بررسی صحت و سقم آن، ادعای حضور شبه نظامیان سوری در جبهه آذربایجان را مطرح کردند تا بکمک موضوع انتقال گروههای تروریستی-تکفیری از سوریه به قاراباغ، فضا را برای سوریه سازی قفقاز جنوبی با اقدامات آتی خود مهیا نموده، عجالتا به تکرار مواضع ثابت خود در قبال تورکیه پرداختند. تا جاییکه رهبر ایران نیز بر آن ادعا تاکید کرد.
اما در طرف جهبه غالب درگیر در جنگ، حکام جمهوری آذربایجان با سیاستی مدبرانه، علیرغم مواضع تکرارشده ایران در طول دوره اشغال قاراباغ، از اظهارات اخیر مقامهای حکومتی و مذهبی، صبورانه از جمهوری اسلامی ایران تشکر کرده، تا به ثمر نشستن جنگ دوم قاراباغ از هرگونه تنش‌آفرینی با ایران خودداری نمودند.
جشن پیروزی
جنگ 44 روزه، در دهم نوامبر۲۰۲۰ با پیروزی آذربایجان در کسب حاکمیت بر مهمترین مناطق اشغالی پایان یافت. به سبب حمایتهای بی دریغ رئیس جهمور، مجلس، و ملت تورکیه، رجب طیب اردوغان تنها میهمان رسمی جشن پیروزی و رژه ارتش مظفر آذربایجان در میدان آزادی باکو بود که یک ماه بعد از پایان جنگ، و در ساعات ورود به 75امین سالگرد تاسیس دولت ایالتی آذربایجان ایران در جنوب آراز برگزار میشد.
رئیس جمهور تورکیه پس از الهام علیف به ایراد سخنان خود پرداخت. در میان کلام خود، با قرائت قطعه فولکولور «آرازی آییردیلار» به درد جدایی آذربایجان در دو سوی آراز اشاره کرد. وی افزود که آذربایجان و آذربایجانیان پس از آزادی قاراباغ این قطعه را با صدایی رساتر از قبل ایفا خواهندنمود. این قسمت از سخنان اردوغان و جهت دادن مجری به آن با نام بردن از تورکهای «ساوالان» و «ارک» در جنوب آراز، بازتاب گسترده ای در شبکه های اجتماعی پیدا کرده از استقبال وسیع ملت آذربایجان جنوبی و فعالین مدنی-سیاسی آن خبر داد. حکام مرکزنشین ایران این اتفاقات را، تعدی به حریم خط قرمز صد ساله تهران در قبال آذربایجان ایران قلمداد کردند. وزیرامورخارجه، محمدجواد ظریف در حساب توییتری خود با کلمات غیردیپلماتیک و توهین‌آمیز جملاتی به زبان انگلیسی در پاسخ به رجب طیب اردوغان منتشر کرده، وی را ناآگاه به تاریخچه و داستان آن قطعه دانسته و کوشید جهت سخنان وی را متوجه انضمام جمهوری آذربایجان به خاک ایران تعبیر کند. وزارت خارجه ایران، همچنین به احضار سفیر تورکیه در تهران اقدام و مراتب اعتراض خورد را به دولت تورکیه ابلاغ نمود. علاوه بر ظریف، اغلب رسانه های ایران این شعر را نماد پان‌تورکیسم و تجزیه طلبی دانسته و ایفای این قطعه توسط رئیس جمهور تورکیه را از عناصر دست درازی به تمامیت ارضی ایران به شمار آوردند. عده ای دیگر، اردوغان را سیاست مداری بی سواد نامیده از بی خبری او در مورد میزان حساسیت ایران به آذربایجان جنوب آراز نوشتند.
حال باید پرسید آیا سیاستمداری چون اردوغان واقعا تاریخ نمی داند؟
آیا وی از روی ناآگاهی آن قطعه را به عنوان قسمتی از سخنرانی مهم خود انتخاب کرده بود؟
به راستی هدف اردوغان از قرائت قطعه «آرازی آییردیلار» چه بود؟
«پی مصلحت مجلس آراستند/نشستند و گفتند و برخواستند»
سوابق و سخنرانیهای رئیس جمهور تورکیه در مراسمات مختلف حاکی از علاقه خاص وی به اظهار عقیده به واسطه شعر دارد. این اولین باری نیست که وی سخنان خود را در قالب شعر بیان می کند. شعرخوانی وی در مجلس پاکستان، در پارلمان ازبکستان، و انتقاد وی از حزب مخالف جمهوریت حالک پارتیسی (CHP) در مورد حادثه پل بورالتان بیانگر تبحر وی در رساندن منظور خود در قالب شعر است. اردوغان قبل از خواندن اشعار همیشه به تاریخچه و داستانهای نهفته شده در پشت بیت‌ها اشاره می کند. وی در مراسم صدمین سالگرد آزادی باکو، با قرائت بخشهایی از شعر فولکولور لاله‌لر، به بیان اختصاص لاله به سمبل سرخ سربازان نوری‌پاشا در ورود به شهر گنجه، می پردازد. ایشان همچنین، در بحبوحه همین جنگ آذربایجان بر علیه اشغالگران ارمنی، با قرائت «نشستند و گفتند و برخواستند» از فردوسی، نقش گروه مینسک در طول 28 سال میانجیگری برای حل و فصل جنگ قاراباغ را تعبیر به پوچی کرد که انعکاس گسترده آن در رسانه‌های فارسی، حکایت از آماده‌سازی آنها برای قطعه شعر بعدی بود. این بار وی فقط به خواندن قطعه «آرازی آییردیلار» بسنده کرده برداشت را به عهده مخاطبین میگذارد که خود نشانگر اشرافیت کامل وی به حساسیت تهران در مورد آذربایجان جنوب آراز و انتساب مستقیم این قطعه شعر به سیاستهای فعالین مدنی هویت‌طلب آن میباشد. بنابراین به جهت ملاحظات سیاسی از بیان داستان و تاریخچه این قطعه صرف نظر می کند.
مضاف بر آن، احضار سفیر ایران در آنکارا به وزارت خارجه تورکیه، جهت ابلاغ غیر قابل قبول بودن استفاده از الفاظ خارج از عرف دیپلماتیک و حتی بیشتر از آن، تماس تلفنی مولود چاووش‌اوغلو با همتای خود، محمدجواد ظریف و یادآوری حفظ مناسبات سیاسی تورکیه با ایران در سخت‌ترین شرایط انزوای ناشی از تحریمها بر علیه ایران، مشخصا صحه بر آن میگذارد که رجب طیب اردوغان، آگاهانه و از موضع قدرتمند، به حریم خطوط قرمز حکومت تهران وارد شده است.
هدف اردوغان
به نظر نگارنده، سه نیت عمده از اقدام اردوغان به قرائت شعر آرازی آییردیلار متصور میشود:
ظاهری‌ترین دلیل آن میتواند پاسخ به اتهامات وارده از سوی ایران به تورکیه در خصوص ادعاهای بی اساس انتقال گروهک‌های تروریستی سوری به قاراباغ در طول جنگ ۴۴ روزه بوده باشد.
در جایگاهی بالاتر، مخاطب عمده و اصلی پیام وی ملت آذربایجان جنوبی میتواند باشد که آماده ورود به جشن 75امین سالگرد برقراری حکومت ملی در تبریز بود و تحت فشار حاکمیت تهران، مجاز به برگزاری علنی آن نبودند.
در این مراسم، رئیس جمهور تورکیه به تغییرات ژئوپولیتیکی قفقاز اشاره کرده و از کشورهای منطقه شامل ایران خواست که با قبول واقعیات جدید، به بلوک منطقه‌ای شش جانبه بپیوندند. با خواندن این قطعه به طور غیر مستقیم به تهران اعلام نموده که دولتش آماده حمایت از آذربایجانیان ایران برای احقاق حقوق مدنی و سیاسی خود می باشد. چرا که با گشایش کوریدور زنگه‌زور به نظر میرسد تورکیه بیش از پیش به تقویت اتحادیه مجالس کشورهای تورک زبان بپردازد و در این بین، پس از حل مناقشه قاراباغ و وارد آوردن ضربات سنگین به گروههای تروریستی کردی مورد حمایت پنهان تهران، امکان شیطنت در برابر تورکیه و جمهوری آذربایجان از جانب حکومت ایران کمتر و کمتر خواهدشد. رفتار وی از احتمال گذر تورکیه از سیاستهای محتاطانه و منفعلانه به سیاستهای حمایت گرانه و فعالانه در قبال آذربایجانیان ایران خبر میدهد.
تعبیر شعرخوانی اردوغان به بی احترامی به مرزهای سیاسی ایران و منطقه، برداشتی به غایت ناصحیح بنظر میرسد. چراکه بلافاصله پس از رفراندوم سال 1396 اقلیم کردستان عراق و اقدام آنان به تجزیه کشورشان، رجب طیب اردوغان سفر غیرمنتظره ای به ایران انجام داده و در دیداری با رهبر ایران، منجر به تغییر سیاست ایران در برابر کردها و سقوط طرح تجزیه عراق گردید. علاوه بر آن، در طول سالهای جنگ سوریه، و تسلط کامل جمهوری تورکیه بر مناطقی از جغرافیای تورک‌نشین در قلمرو سوریه، از هرگونه حرکت کشورهای جهان به سمت تجزیه سوریه ممانعت بعمل آورد. چراکه آغاز تجزیه کشورهای منطقه خطر سرایت به مرزهای جمهوری تورکیه را نیز میتواند به دنبال داشته باشد.
مشابه همان روح مخالفت دولت و ملت تورکیه با تجزیه کشور متبوع خود، جریانات فارس گرا در پشت صحنه به اعتباراحساسات وطندوستانه و با تحریک مرموزانه حکام متمایل به ناسیونالیسم فارسی در تهران، سخنان رئیس جمهور تورکیه را با عنوان دست درازی به تمامیت ارضی ایران منتشر کرده و از طریق منحرف کردن اذهان عمومی درصدد ممانعت از رسیدن پیام حمایتی اردوغان به آذربایجانیان و فعالین هویت‌طلب برآمدند. ولی محمد جواد ظریف با ناآگاهی از استراتژی رئیس جمهور تورکیه در خصوص احترام به ثبات مرزهای سیاسی، و اشتباه دیپلماتیک در استفاده از کلمات نامناسب، سبب تاکید مجدد حاکمیت تورکیه بر مواضع خود در حمایت از آذربایجان جنوبی گردید. تنش در روابط دو کشور ایران و تورکیه، با توئیت ظریف به زبان انگلیسی تبدیل به تیتر خبرگزاری‌های رویترز، الجزیره، واشنگتون پست، یاهونیوز، اورشلیم پست،میدل ایست مانیتور، یو اس نیوز، و… شده، پاس گلی در اختیار جریانات ناسیونالیستی تورکی آذربایجان قرار داد.
و در نهایت مخاطب پیام آخر خود تهران بود
ایران به همراه ارمنستان از بازندگان جنگ قاراباغ بوده و از واکنشهای اخیر دولتمردان تهران، حاکی از ناخشنودی ایران از تغییرات بوجود آمده در مرزهای شمالغرب است. اردوغان خوب می داند که ایران درصدد جبران شکست خود در قفقاز جنوبی خواهد بود. رئیس جمهور تورکیه، علیرغم اتهام ناآگاهی از فلسفه شعر مربوط به رود آراز از سوی ظریف، به وضوح میداند که مشروعیت حاکمیت ایران دچار تزلزل شده، و لذا آگاهانه وارد خطوط قرمز تهران شده و در لفاف شعری، در ساعات سالگرد تاسیس حکومت ایالتی آذربایجان، به تهران پیامی فرستاده و تجزیه قدرت و تقسیم آن بین مناطق از جمله آذربایجان جنوبی را خاطرنشان میکند.
در مجموع می توان گفت که رئیس جمهور تورکیه دو توپ راهی دو میدان متفاوت کرد. اولی پاس گلی به سمت دروازه تهران بود که علیرغم سیاست غالب تهران در انکار صدای هویت‌خواهی حرکت ملی آذربایجان، محمدجواد ظریف با اشتباهی دیپلماتیک، گلی به دروازه خودی زده مسئله آذربایجان جنوبی را جهانی کرد. پاس دوم اردوغان به خط هافبک آذربایجانیان جنوب آراز یعنی فعالان هویت‌طلب آذربایجانی بود. او با شعرخوانی خود اعلام کرد که تورکیه با تغییر سیاست سکوت خود، آماده حمایت از تبریز جهت ایجاد توازن قدرت و احقاق حقوق تورکهای ایران می باشد.
حال بر فعالان آذربایجانی است که از فرصت حاصله نهایت استفاده را کرده و گل دوم را بر تهران تحمیل کند.
