بو یازی‌دا «قام» سؤزو و اوندان یارانان کلمه‌لری آراشدیراجاغیق.
دده قورقود اثری‌نین بیرینجی بویو (داستانی) بو سؤزلرله باشلاییر:
«بیر گون قام‌غان اوغلی خان بایندیر یرندن طورمشدی».
قام سؤزو «کاهن، دینی رهبر، حکیم» معناسیندادیر. اصلینده قام، شیاطینی احاطه‌یه گتیرن کاهن‌دیر. آتی اؤز احاطه‌سینه گتیرن شاللاغا دا قامچی دئییریک. غان سؤزو، خان کلمه‌سی‌نین اسکی واریانتی‌دیر. دئمک «قام‌غان»، اولو کاهن، بؤیوک شامان معناسیندادیر. داستاندا «بامسی بیرک»ین آتاسی‌نین آدی «قام‌بؤره»دیر. معناجا مقدّس کاهن دئمکدیر.
دده قورقوددا آلتی دفعه «قامَن» سؤزو گلمیشدیر. بیر اؤرنه‌یین گتیریریک:
«قامن آخان یوگرک سودان بیر اوغول آخیتدینسا…».
قامَن سؤزو، احاطه‌لی معناسیندادیر.قامَن آخان سو، گور آخان و یا احاطه‌لی آخان سو دئمکدیر.
«شامانیسم» روس عالیم‌لری واسطه‌سی ایله علم ترمینولوژی‌سینه آرتیریلیبدیر. تورک تاریخینده «شامان» تئرمینین‌دن چوخ «قام» کلمه‌سی ایش‌لنیبدیر.
بؤیوک عالیم «قومیلییئف» موضوع ایله ایلگیلی اولاراق: «گرک قام تئرمینی و گرکسه قاملیق سؤزو ایلک دفعه 7-جی یوز ایل‌لرده تثبیت ائدیلدیییندن، جونگاریا و آلتای تورک‌لری آراسیندا دا قاملیق سیستمی‌نین 7 الی 12 یوز ایل‌لر آراسیندا اورتایا چیخمیش اولماسی احتمالی چوخدور» گؤروشونو دیله گتیریر (L,N.Gumilev. Eski Türkler. çev: Ahsen Batur. s. 129)
دیوان لغات‌التورک کتابیندا، کاشغرلی محمود، قام سؤزونون معناسیندا، کاهن و باخیجی گتیرمیشدیر (باخ: جلد ۳، س ۱۲، ص ۱۱۷).
قام سؤزو، تورکجه‌نین مختلف شیوه‌لرینده و لهجه‌لرینده آنتروپونیم (شخص آدی) و توپونیم (یئر آدی) کیمی ایشلنمکده‌دیر. اؤرنک اوچون:
اَرقام، قامان، قامبای، قام‌اَرلی، کَمَرلی، قمَرلی و… .
کاراییم تورک‌لری شامان عوضینه، «قامچی» سؤزوندن قوللانیرلار.
هرودوت یازدیغی تاریخدن بللی‌دیر (دوغرو-دوزگون اولوب-اولماماسی ایله ایشیمیز یوخ). مادلارین (تورک‌لرین) سون واخت‌لاریندا آکامن‌لر (هخامنشی‌لر، پارس‌لار) بو تورپاق‌لارا گلمیش‌لر. آشوری قایناق‌لاردا ۷۰۰ ایل میلاددان اؤنجه، «کیآخسار خاقان»ین (ماد پادشاهی) سرحدلرین هیرکانی، پارفیا، ایلام، مانا، اورارتو و هالیس قید ائتمیش‌لر. بو عصرده، «کورش»ون آستیاکی اؤلدوردویونو و همدانی غصب ائتدییین یازیرلار. یعنی حکومت، مادلاردان آلینیب و آکامن‌لر الینه دوشور.
کورش اؤلدوکدن سونرا، «قام آتا» (مادلارین، ماق طایفاسینداندیر و آکامن‌لره/هخامنشی‌لره قارشی قیام ائدیر- گئوم آتا دا یازیرلار، آنجاق قام آتادی، کاهن‌لر مادلارین ایچینده ماق طایفاسیندان سئچیلیرمیش‌لر)، کورشون اوغلو کامبیزی (اصلینده قامبیزدیر-فارسجادا ق حرفی اولمادیغیندان کامبیز، کامران کیمی تلفظ ائتمیش‌لر) اؤلدوروب و حکومتی مادلارا وئریر. قام آتا، یئنیدن همدانی باشکند ائدیر. یئددی آی سونرا پارس‌لار یئددی نفر ایله قام‌آتانی تئرور ائدیب و دارانی (داریوشو) شاه‌لیغا سئچیرلر و بئله‌لیک‌له مادلارین الیندن یئنیدن حکومت چیخیر. حتی فارس‌لاردا اولان کامران و کامبیز کیمی آدلاردا دا، تورک دیلی‌نین تأثیرینده یارانمیشدیر.
ماق طایفاسی، ایندی‌لیکده «موغ، ماغ، باق، باغا» کیمی تلفظ اولونور. «موغان» بیر نمونه‌سی‌دیر. قافقازین یوخاری حصّه‌لرینده یاشایان قونشولاریمیز، یاخین زامان‌لارا قدر بیز تورک‌لره «ماغال» و «ماغالی» دئیردیلر. هرودوت ماق‌لاری، آلتی ماد طایفاسی‌نین بیری قید ائتمیشدیر. بو آد «ماقوش» شکلینده، بیستون کتیبه‌سینده بئله گلمیشدیر:
«ماقوش طایفاسیندان قام‌آتا آدلی، آراکادریش داغیندا باش قالدیردی…».
ماقوش طایفاسی همن ماق طایفاسی‌دیر.
بو آدلار، مادلاردا وار، دده قورقود اثرینده وار، همی ماناس داستانیندا گلمیشدیر، همی قیرغیزلارین مادای قارا داستانیندا اؤزونو گؤسترمیشدیر. بونلار دده قورقودون سؤز خزینه‌سی‌نین اهمیت‌لی اولدوغونا بؤیوک ثبوتدور.
قایناق‌لار:
۱- دده قورقود- درسدن نسخه‌سی.
۲- دیوان لغات‌التورک اثری.
۳- ت.حاجی‌یف- آذربایجان ادبی دیلی تاریخی
۴- ف.جیل‌اوف- آذربایجان دیلی‌نین مورفونولوگیاسیندان اوچئرک‌لر- ۱۹۸۵
۵- عصیان قام آتا- نشریه آغری- ۱۳۹۲/۸/۱۲- ف.جلیل‌اوف- ترجمه: میرعلی رضائی.
۶- قدیم آدلاریمیزین کؤکو- مولف: پروفسور عزیزخان تانری‌وئردی- کؤچورن و تحشیه: شاهین مرادی- تبریز- ۱۴۰۲.
۷- اوستاد حسن اوموداوغلونون دده قورقود کلاس‌لاریندان شخصی یادداشت‌لاریم.
شاهین مرادی
