جغرافیای بین این سه دریاچه، یک جغرافیای فرهنگی- تاریخی واحد به معنای واقعی کلمه است. جغرافیایی که در ارتباط تنگاتنگ با دو حوزه‌ی تمدنی مهم یعنی حوزه‌های کور- آراز (کور- ارس) و دجله-فرات (بین‌النهرین) و خاستگاه و زادگاه تمدن‌های کوچک و بزرگ متعدد در عصر آهن بوده است.
این سه دریاچه، به عنوان سه حوضه‌ی آبریز رودهای بزرگ و کوچک پرشمار، با تلطیف آب‌وهوا، تامین آب و ایجاد جلگه‌های حاصل‌خیز، سه عامل اصلی و لازم برای یکجانشینی و پیدایش تمدن را فراهم نموده و مادران تمدن‌های کهن این جغرافیای فرهنگی محسوب می‌شوند.
سکونتگاه‌های بی‌شماری که در عصر مفرغ تحت تاثیر فرهنگ کور- آراز قرار گرفته و در عصر آهن به اوج اعتلای خود می‌رسند و برخی از آنها به عنوان مراکز سیاسی- اداری و فرهنگی، به قلعه- شهرهای اشرافی تبدیل می‌شوند. قلعه- شهرهایی مانند حسنلو، تزه کند (کارمیر بلور) و قلعه‌های بزرگ و کوچک متعدد اطراف دریاچه‌ی وان.
این سه دریاچه، به مثابه سه مادر بسیار ثروتمند، مهربان و سخاوتمند در طول تاریخ بوده‌اند. نوزاد تمدن در آغوش آنها و گهواره‌ای بالیده است که آنها مراقبش بوده‌اند.
در حالی که دریاچه‌های گؤیجه گؤل و وان، در کمال پر آبی، زندگی هزاران بلکه میلیون‌ها ساله‌شان همچنان پابرجا و پر نشاط است، دریاچه‌ی اورومیه بر اثر بی‌مسئولیتی و بی‌تدبیری مسئولانم و دولت ما در حال جان کندن است. بی‌تردید مرگ هولناک این مادر تمدن، نابودی هولناک‌تری را برای ما رقم خواهد زد. ما مردمان بی‌تفاوتی که از سویی به خاطر ناآگاهی نسبت به ارزش تاریخی- طبیعی دریاچه، کاملاً سنگ‌دلانه و غیر مسئولانه با آن برخورد کردیم و از سوی دیگر مسئولیت و مدیریت امورمان را به کسانی سپردیم که هیچ درکی از جغرافیا، تاریخ و تمدن محیط ما نداشته و به نابود کردن آن کمر بستند.
با مرگ دریاچه‌ی اورومیه، یکی از سه مادر تمدن در جغرافیای ما حذف و یک بند از سه بند این گهواره‌ی تمدن پاره خواهد شد. مراکز سکونت امروزی نیز به سرنوشت مردمان تپه حسنلو گرفتار خواهند شد. آنها در حالی که زندگی خوشبختی در کنار مادر خویش داشته‌اند، بر اثر هجوم مهاجمانی ناشناس نابود شدند اما طومار حیات ساکنین امروزی بر اثر یک فاجعه‌ی طبیعی یعنی مرگ دریاچه در هم خواهد پیچید. قاتلین دریاچه‌ی اورومیه، قاتلین فرهنگ و تمدن‌اند؛ زیرا هیچ تمدنی بدون محیط و بستر طبیعی، قادر به ظهور و تداوم نبوده و نخواهد بود.
مرگ یکی از سه دریاچه، به معنای خاموشی چراغ سکونت، فرهنگ و تمدن، در بخش بزرگی از گهواره‌ی تمدن در آذربایجان است.
سیدمرتضی حسینی [نویسنده ،مترجم و پژوهشگر
