روند فکری که باعث شد تورک‌ها از موضع انحصار هویتی اسلامی صرف گذر نموده و با هویت ملی تورکی به شناخت و معرفی خود بپردازند و در نتیجه خواستار استقلال و رهایی ملی خود گردند روندی فکری-فرهنگی و سیاسی بود. اگر این روند به وجود نمی‌آمد ما شاهد روز پر شکوه و سراسر افتخار ۲۸ مای (استقلال آزربایجان و تشکیل جمهوری آزربایجان در سال ۱۹۱۸ نمی‌شدیم) در کنار تحولات جهانی و ورود فکر دولت-ملت به آزربایجان و ناتوانی سیستم روسی در درک، پاسخگویی و اعطای حقوق ملی به ملت تورک نباید از تلاش‌های فکری-فرهنگی و سیاسی؛ هدفمند، سازمانی، گسترده و عمیق شخصیت‌های ملی در آزربایجان و سراسر جهان تورک غافل گردیم. نقش احزاب، مطبوعات، مدارس نوین، کتب، همایش‌ها و سخنرانی‌های شخصیت‌ها و بزرگان ملی‌گرای تورک در بیداری و سازماندهی ملت تورک در راستای استقلال ملی بسیار مهم و تعیین کننده بود.
در طول یک مدت نه چندان طولانی ملّیون آزربایجان توانستند با انضباط فکری و وحدت رویه و مخاطب قرار دادن ملت با توجه به بنیان‌های ملی تورکی-آزربایجانی و استفاده از افکار و روش‌های مدرن و به روز ملت تورک آزربایجان را برای استقلال و تشکیل دولت ملی آماده سازند. نقش بزرگان و نوابغی همچون اسماعیل بی قاسپیرالی، ضیاء گؤک آلپ، ذکی ولدی دوغان، یوسف آکچورا، انور پاشا و… در جهان تورک و نیز بزرگانی همچون علی بی حسین‌زاده، احمد آغا اوغلو، نصیب یوسف بیلی، فتح علی خان خویلو، حسین جاوید، احمد جواد، اوزئییر حاجی بیلی، علی مردان توپچو باشی و…. و نیز محمد امین رسول‌زاده کبیر در آزربایجان فوق العاده مهم و تعین کننده بود.
اینبار آزربایجان توانست با تکیه به هویت ملی، تورکی-آزربایجانی خود و با قبول اندیشه‌های جدید و هماهنگ با جهان پیشرفته به بنیان نهادن ساختاری مدرن بپردازد که اگر استیلا و تجاوز وحشیانه روسیه شوروی نبود شاید امروز جمهوری آزربایجان بزرگترین و شاخص‌ترین الگوی رفتاری و حکومتی برای بسیاری از ملل و جوامع جهان می‌گردید.
۲۸ مای نتیجه تفاهم نخبگان و جامعه آزربایجانی حول محور مفاهیم و ارزش‌های وطن پرستی، ملت دوستی، آزادی‌خواهی، دموکراسی طلبی و نوگرایی و تلاش و فداکاری بی منت، آگاهانه، برنامه‌ریزی شده، سامان یافته و صمیمانه در راه تحقق اهداف ملت گرایی، استقلال طلبی و آزادی خواهی و ایجاد و بنیانگذاری حاکمیت ملی بود.
امروز بخش جنوبی آزربایجان بیش از هر زمان و مقطعی به افکار و روش‌های بزرگان و پدران بنیانگذار جمهوری آزربایجان در سال ۱۹۱۸ احتیاج دارد.
چرا که جمهوری آزربایجان الگویی موفق، مثبت و پر افتخار است که شرایط اجتماعی و سیاسی و روند تأسیس آن بسیار شبیه به شرایط و اوضاع موجود در بخش جنوبی آزربایجان است.
